Алена Пятровіч

Нататкі на палях перакладу:

фрагменты эсэ пра мову, школу і краіну

 Чаму: Нататкі на палях перакладу?

Не толькі таму, што ў літаратурнай крытыцы часта з'яўляюцца артыкулы з такой назвай – аналізы мастацкіх перакладаў, і не таму, што падобную назву носіць вядомы твор Умбэрта Эка "Нататкі на палях Імя ружы" – філасофскае эсэ пра чалавека.

Яшчэ таму, што пераклад – з'ява складаная і шматгранная, праца перакладчыка ці не больш складаная за працу пісьменніка, чый твор ён перакладае.

Перакладчык – заўсёды інтэрпрэтатар. Ён "пераводзіць" нейкую з'яву з аднаго коду на іншы, прычым гэта могуць быць як моўныя коды, так і коды культурніцкія.

Настаўнік – таксама ў нечым перакладчык. Ён нейкім чынам інтэрпрэтуе дзіцячыя мары, надзеі, спадзяванні, перажыванні, праблемы на сваю, дарослую, мову, неяк тлумачыць іх і сабе, і яму, гэтаму дзіцяці. Кожны настаўнік, як і кожны перакладчык, мусіць любіць і паважаць твор, які ён перакладае, з якім ён працуе, а больш дакладна – супрацоўнічае, бо пераклад – справа двухбаковая: калі твор не хоча быць перакладзеным, ён хутчэй за ўсё не перакладзецца, а калі перакладзецца, то будзе гучаць вельмі штучна.

Можна быць перакладчыкам ад Бога, а можна з часам гэтаму навучыцца, але трэба для гэтага мець хоць які-ніякі талент, трэба ведаць, што гэта ТВАЯ справа.

 Ёсць навукоўцы-кампілятары, а ёсць навукоўцы-вынаходнікі, ёсць настаўнікі па прафесіі, а ёсць настаўнікі па прызванні – пакліканыя, настаўнікі ад Бога. I гэтых, апошніх, вядома няшмат, нават адзінкі. I, як да спраўдных навукоўцаў, навукоўцаў-вынаходнікаў, прызнанне да такіх настаўнікаў прыходзіць не адразу. Чалавек – істота не дасканалая: часам яму патрабуюцца годы, каб нешта спазнаць, зразумець, спасцігнуць.

Не кожнаму чалавеку шанцуе сустрэць такую асобу – апантаную, захопленую сваёй справай, закаханую ў яе. А такая сустрэча можа перавярнуць дагары нагамі ўсе нашыя ранейшыя ўяўленні пра свет і пра ролю асобы ў ім…

Цяпер я разглядаю альбом з фотаздымкамі і адмысловымі старонкамі, куды трэба запісваць розныя рознасці, напрыклад: "Моя первая учительница", і чытаю выведзены крывенькімі дзіцячымі літаркамі подпіс: "Піталенка Раіса Міхайлаўна". Добра памятаю першы ўрок – гэта была школа пры садочку – тады мы – дзеткі з рускамоўных сем'яў – даведаліся першыя словы па-беларуску (мы іх чулі і раней, але яшчэ не здагадваліся, што іх можна вымаўляць самім): калі ласка, дзякуй, хлопчык, дзяўчынка, смачна есці і дабранач… Вось, памятаю, прыходзіць у клас выхавацелька, знаёміцца з намі, а мы сядзім, маўчым, баімся, і тут нехта падымае руку, устае і кажа: "А па-беларуску трэба казаць: калі ласка, дзякуй, хлопчык, дзяўчынка, смачна есці і дабранач!" А яна нам адказвае: "Значыць, так і будзем казаць!" I тады мы і яе палюбілі.

Кожны дзень, усю пачатковую школу, мы мелі дадатковае хатняе заданне: паглядзець калыханку, і кожны наш новы дзень у школе пачынаўся з таго, што мы абмяркоўвалі, што бачылі ўчора, што нам спадабалася, а што – не вельмі. Я любіла ваўка Вову.

У Раісы Міхайлаўны быў муж – актор нашага (віцебскага) Акадэмічнага тэатра (Коласаўскага) – Яўген Рамуальдавіч, толькі ў яго было нейкае іншае прозвішча, якое я ніколі не магла запомніць. I ён вёў у нас драмгурток – з 2 да 7 класа. Мы ставілі п'есы па-беларуску. Драмгурток з сапраўдным акторам! Нам можна было толькі пазайздросціць: у нас быў самы сапраўдны тэатр! I сапраўдныя гастролі: мы ездзілі на розныя фестывалі моладзевых тэатраў і туды прыходзілі сапраўдныя гледачы.

Тады ўсё было нейкім сапраўдным. Сапраўднае захапленне беларускай мовай, культурай, нашай гісторыяй, традыцыямі.

I ў нас сапраўды была геніяльная настаўніца, нават геніяльныя настаўнікі – Раіса Міхайлаўна і Яўген Рамульдавіч...

Пасля я сустракала добрых настаўнікаў. Няшмат, але яны былі. Але геніяльных – на жаль, не давялося.

Наступная мая сустрэча з настаўнікам ад Бога адбылася толькі цяпер, ужо зусім у іншы час – 2007 год… Такая вось таленавітая настаўніца сустрэлася мне ў гімназіі-каледжы імя I. В. Ахрэмчыка. Пра Паліну Рыгораўну Наскову я ўжо чула раней, у мінулым годзе, калі хадзіла ў гэтую школу на азнаямляльную практыку, але асабіста знаёмай не была.

Сёлета я трапіла "да яе". Досыць строгая, але незвычайна добрая, яна захапіла мяне адразу, з першага ўрока. Яна нібы праменіцца нейкай пазітыўнай энергіяй і шчодра дзеліцца ёю з усімі навокал.

Больш за трыццаць гадоў Паліна Рыгораўна вучыць дзяцей. Многія шмат яшчэ гадоў пасля школы з удзячнасцю прыходзяць да яе.

3 рознымі людзьмі сустракалася Паліна Рыгораўна. Некаторыя ганьбілі яе метады працы, называючы іх непрадуктыўнымі, некаторыя захапляліся ёю, неяк нават прапаноўвалі пайсці працаваць ва ўніверсітэт. "Куды ж мне ва ўніверсітэт? Жыву я толькі з імі..." – сказала мне Паліна Рыгораўна, расказваючы пра гэты выпадак.

Чалавек, які мае невымерную скарбонку метадычных парад, творчых нарыхтовак і іншага багатага матэрыялу, – амаль нічога не спрабуе публікаваць (як яна сама кажа, рукі ўсё не дойдуць), бо не гэта, не колькасць публікацый, не абарона нейкіх там прац, не вучонае званне з'яўляецца яе самамэтай, – гэта чалавек, які жыве творчым пошукам, для якога сэнс працы акурат і заключаецца ў творчасці – сваёй і сваіх вучняў.

 …У 6 "Б" класе вучыцца хлопчык Раман. Ён з'явіўся ў Ахрэмчыку толькі ў гэтым годзе, і я амаль што стала яго першай настаўніцай беларускай мовы ў гэтай школе. Адкуль ён – я не ведала, але мяне здзівіла, што, намагаючыся адказваць па-беларуску, ён робіць зусім не характэрныя для беларусаў арфаэпічныя памылкі: гэта (з выбухным г), пайшов і г. д.

Але з ім было вельмі цікава працаваць, ён намагаўся зрабіць заўсёды больш, чым я задавала, падыходзіў да мяне на перапынках, каб нешта запытацца па дамашнім заданні або нават па якім-небудзь творы па беларускай літаратуры, які мы не праходзілі.

Маё "прасвятленне" наконт Раманавага вымаўлення адбылося на ўроку, калі мы праходзілі агульныя і ўласныя назоўнікі. Я хацела паказаць вучням, што яны ўжо ведаюць некаторыя ўласныя назоўнікі і чым яны адрозніваюцца ад агульных, і вырашыла запытаць, хто дзе нарадзіўся. Усе, да каго я падыходзіла, адказвалі, а калі чарга дайшла да Рамана, ён – звычайна вясёлы і з усмешкай – адразу неяк апусціў вочы. Я на нейкі момант збянтэжылася: "Можа, хлапцу сорамна, што ён з вёскі?" Але ў класе былі дзяўчаткі з вёскі і яны спакойна сказалі пра гэта, усе добра да гэтага паставіліся. I тут Раман сцішаным голасам выціснуў з сябе: "Я з Курскай вобласці... Але гэта не Беларусь, гэта Расія..."

Я ўпершыню ўбачыла, што чалавеку нібы сорамна, што ён з Расіі. Так захацелася яго абняць, супакоіць, але тады я б, наадварот, закцэнтавала на гэтым увагу. Тады я адразу зразумела, чаму гэта і пайшов...

Але на гэтым гісторыя пра Рамана не скончылася. Неяк, ужо напрыканцы сваёй практыткі, калі мы праходзілі з маім 6 класам скланенне назоўнікаў у множным ліку, я задала на дом скласці 4–5 сказаў на тэму "Зімовы лес". На наступны ўрок вучні здалі сшыткі, і прачытала досыць нядрэнныя тэксцікі, праўда з вялікай колькасцю памылак, а сярод іх – верш Міхаіла Лясова – гэтак было пазначана ў сшытку (аўтарская лексіка захаваная без зменаў):

Як ты мілы, лес зімовы,

Як прыгожа ты адзет!

Надта белыя Анёлы

Прыляцелі ў гэты дзень.

I зімовы запах твой

Зараз радуе мяне.

Як пажываеш, мой радной,

У адзенні, як у ільне?

Падазраю, што Міхаіл Лясоў – Раманаў творчы псеўданім. Мова гэтага верша, канечне, далёкая ад дасканаласці, але верш усё адно – цудоўны, цудоўны ў сваёй шчырасці, у сваёй непасрэднасці. I за яго Раман атрымаў сваю першую "9".

Пазней я стала заўважаць, як на перапынках Раман нешта піша і крэсліць, піша і крэсліць, зноў піша і зноў крэсліць у сваім нататніку. Можа быць, ён усе вершы піша па-беларуску?

Усе ці не ўсе, але піша: гэта пацвердзілася на апошнім уроку, калі я правяла сярод вучняў невялікае апытанне на тэму таго, ці спадабалася ім са мной працаваць. У апошняй графе трэба было напісаць, што б вы хацелі сказаць на развітанне настаўніку, то бок мне. Я прачытала шмат прыемных рэчаў, і сярод іх вершык Рамана:

Вялікі дар вы падарылі нам,

Вялікую радасць і вясёлку.

Мы пажадаем толькі Вам

Радасць і цеплыню, падобную на пчолку.

Мы добра будзем помніць Вас,

Мы будзем пісьма Вам пісаць,

I на уроках кажды час

Будзем мы Вас успамінаць.

 Аднойчы ў нас адбыўся вельмі цікавы ўрок-віктарына па беларускай міфалогіі. Я нават сама не чакала, што ўсё атрымаецца гэтак удала, бо клас лічыцца слабым, і гэта быў толькі трэці тыдзень маёй працы з гэтым класам. Але ўрок прайшоў цудоўна, а больш за ўсіх мяне парадавала Насця – ціхмяная, спакойная, вельмі маўклівая дзяўчынка. Раней на ўроках яна асабліва не адказвала, прынамсі, калі яе не выклікалі, то сама яна руку не падымала. Але на гэтым уроку я ўбачыла яе зусім у іншым абліччы –  Насця працавала лепш за ўсіх, яна ведала адказ на любое пытанне, прычым выкладала яго настолькі поўна і вычарпальна, што ніхто ўжо нічога не мог дадаць.

Але найбольшым было маё здзіўленне, калі мы размаўлялі пра вобраз Змяінага цара, вужа, і Насця правяла паралель з Егіптам, дзе ў гэткай пашане былі кошкі. Прычым яна вельмі цікава і захапляльна расказала гісторыю пра пажар, якую я чытала ў Герадота. Адкуль гэта ведала Насця? Відавочна, што дзяўчына сама вельмі цікавіцца рознымі міфамі і паданнямі, бо ў школьнай праграме егіпецкую міфалогію не закранаюць увогуле.

Магчыма, нават не кожны выпускнік філфаку (а тым больш просты смяротны) ведае гісторыю пра Чорную панну Нясвіжа. Нешта чулі, а што? Між іншым, гэта адзін з нацыянальных міфаў, а менавіта на такіх міфах і грунтуецца культура, светапогляд і адметнасці нацыі.

Неяк на ўроку мовы нехта не зразумеў значэнне слова здань. Я не прыхільніца метаду перакладу, таму я сказала: "Гэта тое ж самае, што і прывід. Ведаеце, жывуць такія ў розных закінутых замках, палацах... А можа, хто-небудзь ведае, які самы знакаміты беларускі прывід?" Шчыра кажучы, я мала спадзявалася на станоўчы адказ, але і тут Насця не падвяла: "Гэта ж Чорная панна Нясвіжа, Барбара Радзівіл! У яе проста свякруха злая была, зжыла яе са свету. Дарэчы, Радзівілы ж былі некаранаванымі каралямі, самым багатым магнацкім родам на Беларусі..." I гэта абсалютна не выглядала жаданнем выхваліцца сваёй дасведчанасцю, проста для гэтай дзяўчынкі было НАРМАЛЬНЫМ ведаць гісторыю сваёй краіны, яе міфы, паданні і легенды.

Пасля ўрока яна падыйшла да мяне і расказала, што ў той школе, дзе яна вучылася раней (мастакі ў гімназіі вучацца з 5 класа), іх настаўніца часта арганізоўвала розныя экскурсіі, і яны, дзеці, аб'ездзілі, па словах Насці, паў-Беларусі. Да таго ж Насця зацікавілася рознымі паданнямі і вырашыла збіраць іх і запісваць у асобны сшытак. На наступны дзень яна прынесла мне яго паказаць: гісторыі былі аздоблены цікавымі малюнкамі ў аўтарскім выкананні…

 Гэтую дзяўчынку я заўважыла адразу, з першага ўрока. Ды і складана было яе не заўважыць –  яна ўвесь час падымае руку. Але пазней заўважаецца таксама, што рука яе паднятая яшчэ нават тады, калі не зададзена пытанне. Калі Насцю выклічаш, то яна або не адказвае, або адказвае няправільна. Насамрэч, гэта я перагнула, Насця часта адказвае правільна, але праблемаў з ёй хапае і без гэтага: вельмі часта яна не дае нікому сказаць і слова –  пастаянна перарывае сваіх аднакласнікаў і гаворыць нават тады, калі яе не выклікаеш. Змагацца з ёю з дапамогай картак не атрымліваецца, бо нават маючы заданне, яна лепш будзе адказваць, чым нешта пісаць, застаючыся па-за ўвагай.

Насця – вельмі цікавая і своеасаблівая дзяўчына, тыповы меланхолік і спецыфічны мастак, – гэта заўважаецца нават па тых працах, што яна маялвала на літаратуру. Але ў яе чамусьці нейкае прыземленае, зусім не па-мастакоўску нерамантычнае светаўспрыманне. I ўвогуле, гэтая дзяўчына – нейкая не па гадах сур'ёзная, як Сымон-музыка. Але ж Сымон-музыка якраз быў рамантыкам...

Калі мы разгадваем загадкі верша (знаходзім у ім мастацкія сродкі і спрабуем іх праінтэрпрэтаваць), яна звычайна маўчыць. Але аднойчы Насця захацела выказацца. Мы праходзілі верш Дануты Бічэль "Бяроза". Мае дзеткі разважалі, чаму сумуе бярозка і чаму яна не сыходзіць з роднага поля... Вучні выказвалі прыгожыя, паэтычныя думкі, якім мог бы пазайздросціць сякі-такі літаратурны крытык. Але раптам Насця сказала: "Бяроза не пакінула роднае поле, бо яна не можа хадзіць. Гэта ж дрэва..."

Трэба было бачыць збянтэжанасць і роспач на дзіцячых тварыках: бяроза не можа хадзіць? Як гэта не можа, калі яна такая жывая, калі да яе прылятае гарэза-ветрык, шалясціць ейнымі галінкамі-косамі? Калі і жураўлі на Палессе ляцяць з выраю, на такія ж, як у гэтай бярозкі, свае палі?

У гэтай краіне дзеці рана становяцца дарослымі і не па-дзіцячы рацыяналістычна разважаюць.

 Я не ведала: як яно будзе? I да апошняга моманту адганяла ад сябе думкі пра яго – развітанне. Гэта мусіла адбыцца ў мой Дзень народзінаў.

Хацела што-небудзь пакінуць на памяць. У апошнія дні купіла мастацкую паперу і дэкаратыўны лён, –  зрабіла кожнаму вучню паштоўку, каб ніводная не паўтаралася, і кожнаму прыдумала адмысловы подпіс, –  усім па-шчырасці.

          6 клас сумна апусціў вочкі і прачытаў подпісы, адна дзяўчынка ўстала і сказала мне слова, заплакала. Яны такія цудоўныя! Насця запыталася, з чаго я гэта зрабіла.

          7 клас –  зноў кантраст! –  адрэагаваў інакш. Пасля развітальнага слова я сказала: "Ёсць такі звычай –  дарыць на Дзень народзінаў паштоўкі. У мяне сёння Дзень народзінаў, і таму я падрыхтавала вам паштоўкі". Дзеці хорам закрычалі: "По-здрав-ля-ем!" Але ўстаў Паша: "Ціха!... Він-шу-ем!" Він-шу-ем! –  падхапілі ўсе. Вось гэта –  я разумею падарунак...

Потым усе збегліся ў купку і сталі разглядаць паштоўкі адно аднаго. Спачатку да мяне не падыходзілі, сабраліся ўсе ля першай парты. Потым устала Оля, вельмі стрыманая ў пачуццях дзяўчына, падышла да мяне і абняла. Ну ўсё, думаю я, зараз заплачу. Не чакала, прынамсі ад Олі. Потым Ліза. Пацалавала. Потым астатнія. Папрасілі мой нумар тэлефона. Я ведала, што ў дрэнных мэтах яны яго не выкарыстаюць, – не тыя людзі. Дала.

Дзвюх дзяўчатак не было – яны прагульвалі. Я перадала ім паштоўкі праз аднакласніц. Потым ад адной з ім прыйшла СМС: "Алена Уладзіміраўна! Прабачце, калі ласка, што я не была на ўроку! Дзякуй за падарунак! Віка. 7а" А на наступны дзень яны ўдзвюх неяк даведаліся, што ў мяне яшчэ ёсць урокі ў 6 "Б" і прыйшлі да мяне ў кабінет, абнялі мяне і заплакалі.

Няхай усё ў вас будзе добра, мае дзеткі!