Вячаслаў Рагойша
Аляксандр Дэйч і беларускія песняры
У канцы 1971 г. у Маскве на сумесным пасяджэнні Савета па беларускай літаратуры і Савета па мастацкаму перакладу СП СССР абмяркоўваўся праект юбілейных шматтомных выданняў твораў класікаў беларускай літаратуры Янкі Купалы і Якуба Коласа на рускай мове. Выданні гэтыя планаваліся (і, дарэчы, пазней выйшлі) ў маскоўскім выдавецтве «Художественная литература» – Янкі Купалы ў трох тамах (1982) і Якуба Коласа ў чатырох тамах (1982–1983). На нарадзе павінны былі выступіць многія вядомыя рускія паэты і перакладчыкі, літаратуразнаўцы. Сярод іх – Аляксандр Іосіфавіч Дэйч, пісьменнік, прафесар, двойчы доктар – філалогіі і мастацтвазнаўства, шырока вядомы ў Савецкім Саюзе і за мяжой сваімі даследаваннямі па гісторыі рускай, украінскай і заходнееўрапейскай (перш за ўсё нямецкай) літаратур, перакладамі з англійскай, нямецкай, французскай, украінскай моў. Як загадчык рэдакцыі літаратур народаў СССР Дзяржаўнага літаратурнага выдавецтва (Масква) ён вельмі шмат рабіў дзеля прапаганды гэтых літаратур сярод рускамоўнага чытача, асабліва – творчасці Тараса Шаўчэнкі, Лесі Украінкі і шэрагу іншых класікаў украінскай літаратуры. Таму хацелася пачуць аўтарытэтную думку Дэйча пра “рускага Янку Купалу” і “рускага Якуба Коласа”, а, можа быць, і яго жаданне актыўна паўдзельнічаць у запланаваным выдавецкім праспекце.
На жаль, Аляксандр Іосіфавіч выступіць тады не змог: цяжкая хвароба прыкавала яго да ложка. Дарэчы, недзе праз тры месяцы мы развіталіся з ім назаўсёды. Аднак добра помніцца, як усе тады абрадаваліся, калі старшыня нарады Сяргей Баруздзін аб’явіў: Аляксандр Дэйч праз сваю жонку Яўгенію Кузьмінічну перадаў сваё выступленне, і яна нам яго зачытае. Выходзіла, што нават цяжка хворы Дэйч думаў пра Купалу і Коласа, пра беларускую літаратуру! На імя Савета па беларускай літаратуры СП СССР ён накіраваў пасланне, у якім даў агульную ацэнку рускім перакладам “прасякнутай някрасаўскім народным пачаткам” паэзіі Якуба Коласа, указаў на асобныя недахопы, упушчэнні гэтых перакладаў. Паэзію Якуба Коласа ён назваў “упэўненай, магутнай, да канца аддадзенай народнай стыхіі”. Прапанаваў арганізаваць усесаюзны конкурс на лепшыя пераклады твораў Янкі Купалы і Якуба Коласа на рускую мову.
Праз некаторы час – дзякуючы ў першую чаргу Яўгеніі Кузьмінічне Дэйч – адкрыліся і іншыя цікавыя факты далучэння Дэйча да беларускай культуры і літаратуры. Прычым, гэтае далучэнне адбывалася, аказваецца, ва ўсе перыяды яго творчасці, літаральна ўсюды: у Кіеве, дзе 13 мая 1893 г. Дэйч нарадзіўся, закончыў гімназію і рамана-германскае аддзяленне гісторыка-філалагічнага факультэта Кіеўскага ўніверсітэта, у Маскве, дзе ён, пычынаючы з 1925 года, жыў і працаваў у часопісах “Огонёк”, “Прожектор”, “За рубежом”, у газеце на французскай мове “Журналь де Моску”, у Ташкенце, куды, як і Якуб Колас, эвакуіраваўся ў цяжкі ваенны час…
У сямейным архіве Дэйча захоўваецца дарэвалюцыйны гімназічны сшытак, а ў ім – раннія яго пераклады з Гейнэ, Тараса Шаўчэнкі. Знайшліся ў ім і некаторыя пераклады з “Жалейкі” Янкі Купалы. Можна толькі здзіўляцца прадбачлівасці кіеўскага гімназіста, які адчуў геніяльнасць у першым жа паэтычным зборніку песняра і адразу ж далучыў яго да зорак першай велічыні на небасхіле еўрапейскай паэзіі. З другога боку, як гэта выдатна сведчыць пра папулярнасць купалаўскага паэтычнага слова яшчэ тады, на зары нашага стагоддзя, і дзе? – сярод гімназічнай моладзі Кіева!
У тым жа Кіеве малады Дэйч выдаваў літаратурна-мастацкі часопіс на рускай мове “Куранты”, разлічаны галоўным чынам на студэнцкую моладзь. У часопісе (цяпер ён – вялікая бібліяграфічная рэдкасць, яго няма нават у Дзяржаўнай бібліятэцы Расіі ў Маскве) публікаваліся Анна Ахматава, Карней Чукоўскі, Міхаіл Кальцоў, Мікалай Гудзій і інш. І вось у шостым нумары “Курантов” за 1910 г. з’явіўся артыкул В. Яцына «Поэт из деревни. Творчество Янки Купалы». У артыкуле аналізаваліся вершы з “Жалейкі”, хоць, як вядома, да 1919 г. у Янкі Купалы выйшла ўжо некалькі кніг. Ці не свой уласны экземпляр “Жалейкі” пазычыў крытыку Дэйч, каб у той складанейшы перыяд грамадзянскай вайны і замежнай інтэрвенцыі, калі міжнацыянальныя літаратурныя кантакты былі парушаны, яшчэ раз нагадаць украінскім і рускім чытачам “Курантов” пра беларускага песняра?
Дарэчы, пазней, ужо ў савецкі час, Дэйч пазнаёміўся з Янкам Купалам асабіста, яны неаднойчы сустракаліся, па-сяброўску гутарылі, абмяркоўвалі розныя справы, заглядвалі ў будучыню. Як сведчыць Яўгенія Кузьмінічна, Дэйчы не раз наведвалі народнага паэта Беларусі ў гасцініцы “Москва” у час яго наведванняў сталіцы СССР.
У 1920–1930-х гг., працуючы ў перыядычных выданнях, у пасляваенны час, узначальваючы ў Дзяржаўным літаратурным выдавецтве рэдакцыю літаратур народаў СССР, Дэйч не забываў і беларускую мастацкую літаратуру, рабіў усё магчымае дзеля яе даследавання і папулярызацыі. У прыватнасці, для перыёдыкі і радыёвяшчання ён напісаў шэраг каштоўных матэрыялаў пра фальклор, культуру і літаратуру беларусаў, у тым ліку і найперш – пра творчасць Янкі Купалы і Якуба Коласа. Што да франкамоўнай газеты “Журналь де Моску”, то ў ёй літаральна ўсе матэрыялы пра беларускую літаратуру належаць пяру Аляксандра Дэйча.
У час Вялікай Айчыннай вайны Дэйч жыў у эвакуацыі ў Ташкенце ў адным доме з Якубам Коласам – у тагачасным інтэрнаце Акадэміі навук (вул. Пушкінская, 84). Вось як пасля вайны ў літаратуразнаўчым нарысе пра Айбека «Душа Узбекистана» ён апісваў той дом:
«Во время войны в Ташкенте, на Пушкинской, 84, в четырехэтажном доме жила большая колония московских и ленинградских ученых и писателей. Вечерами собирались на верхнем этаже в большом зале. Здесь можно было услышать фортепьянную классику в исполнении Александра Гольденвейзера. Едва он прикасался к клавишам, легко и свободно лилась мелодия, и казалось, в пианисте живет сила тех молодых лет, когда он восхищал игрой Льва Толстого в Ясной Поляне… С. М. Михоэлс дарил слушателям импровизации и рассказывал об артистических замыслах своего коллектива. Якуб Колас, Иосиф Уткин, Владимир Луговской, Николай Ушаков читали стихи» [1, с. 152].
У час вайны Дэйч вёў дзённік, які захавала і ласкава дала мне для прагляду Яўгенія Кузьмінічна. Засталіся дзённікавыя запісы знакамітага вучонага і пісьменніка, у якіх зафіксаваны і некаторыя невядомыя нам факты з эвакуацыйнага жыцця аўтара “Новай зямлі”. Якуб Колас таксама вёў у Ташкенце дзённік, які назваў “Кнігай ташкенцкага быція”. Але гэта было ўжо ў 1943 годзе. У дзённіку ж Дэйча апісаны некаторыя падзеі коласаўскага “ташкенцкага быція” годам раней. Вось некаторыя ўрыўкі з таго дзённіка :
«6 апреля 1942. Сегодня вечером у меня – Константин Михайлович [Якуб Колас. – В. Р.], Н. Н. Ушаков с Т. Н. [Таццянай Мікалаеўнай, жонкай Ушакова. – В. Р.], Е. С. Бертельс, Соломон Михайлович Михоэлс, пришедший позже из театра, В. М. Жирмунский, В. Ян… Пришедший Ник. Кирьякович Пиксанов принес заказанное мною для литгруппы Совинформбюро «Славянское искусство и его вклад в мировую культуру» и «Горький в борьбе за дружбу народов». Увидев Константина Михайловича, захотел прочитать вслух статью о Горьком. В ней дается много фактов о связях Горького с белорусской литературой и белорусской культурой. Очень современно прозвучала цитата из благодарственного письма Горького белорусской академии, избравшей в свое время его своим почетным академиком. Якуб Колас прослезился… Он сделал несколько важных и конкретных замечаний… Попросили Коласа прочитать свои стихи. Он читал горькие ностальгические стихи, созвучные всем нам. Многострадальная, разоренная белорусская земля, и голос его звучал, как голос пророка. Читал по-белорусски прекрасно. Поэт глубокого дыхания, тончайший и замечательный лирик, стоический, мужественный человек. Надо будет попросить Мишу Голодного или Володю Луговского перевести на русский язык…» [3]. «5 мая 1942. Гольденвейзер играл Бетховена. Очень трагично воспринимал музыку Якуб Колас. Истинно поэтическая душа!...» [3].
Аляксандр Дэйч у сваім дзённіку фіксуе чытанне Якубам Коласам урыўкаў з паэмы “Рыбакова хата”, выступленне яго на пленуме Саюза пісьменнікаў Узбекістана і многае іншае. Пазней некаторыя дзённікавыя запісы дапамаглі Дэйчу ўзнавіць у літаратуразнаўчых працах дакладныя падзеі і даты тых гадоў. Як у той жа публікацыі «Душа Узбекистана»:
«Ташкент военных лет жил незабываемым творческим горением. 12 декабря 1942 года открылся пленум правления Союза писателей Узбекистана, посвященный 25-летию советской литературы и ее задачам в период Великой Отечественной войны. Организационный дар Хамида Алимджана [у той час першы сакратар праўлення Саюза пісьменнікаў Узбекістана. – В. Р.] сплотил многонациональную семью писателей. На этом пленуме после доклада об узбекской советской литературе за 25 лет выступали с докладами и речами Якуб Колас, К. Чуковский, Е. Бертельс, В. Жирмунский, И. Добрушин, М. Нечкина, Д. Благой, М. Голодный, С. Михоэлс и многие другие. Под знаком дружбы народов, окрыляющей творчество советских писателей, проходил этот пленум и литературный вечер, заключавший его. На этом вечере (14 декабря 1942 г.) с чтением своих стихов выступали Хамид Алимджан, Гафур Гулям, М. Шейхзаде, Чусти, К. Чуковский, М. Голодный, В. Луговской, Якуб Колас, Микола Терещенко» [1, с. 151].
Аднак вернемся да маскоўскай нарады 1971 года. Да выказвання Дэйча, зачытанага Яўгеніяй Кузьмінічнай, якое ў многім прадвызначыла тон наступных выступленняў на той нарадзе. Вось што хацеў сказаць нам Аляксандр Іосіфавіч, вопытнейшы перакладчык і рэдактар перакладаў, у сваім, як аказалася, апошнім у жыцці выказванні-завяшчанні. Завяшчанні, якое, несумненна, мае не толькі гістарычнае значэнне. Многія з тых задач, якія прапаноўваў вырашыць Дэйч у снежні 1971 г. у практыцы ўзнаўлення твораў Янкі Купалы і Якуба Коласа на рускай мове, не вырашаны, на жаль, да гэтага часу. Прыводжу невядомае ў нас выказванне Дэйча:
«Я читал и перечитывал стихи Якуба Коласа в оригинале и переводах и все больше чувствую белорусского поэта не только в поэзии, но и в жизни. Хорошо помню тяжелые годы войны, когда в Ташкенте мы жили в одном доме на Пушкинской, 84. В большом среднеазиатском городе, переполненном эвакуированными, наш дом, превращенный в общежитие Академии наук, выглядел творческим центром… Помню, как Константин Михайлович приходил ко мне в большую необставленную комнату и читал стихи, особенно «Хату рыбака» – поэму, которая, как гомеровская «Илиада», складывалась вокруг основного ядра во все новые и новые песни – главы.
И вот сейчас, перечитывая эту поэму, я словно слышу ровный голос поэта, лишенный всякой аффектации, спокойно плывущий в лоне стиха.
Поэзия Якуба Коласа – именно такая, могучая, преданная народной стихии, властно зовущая вперед. Правильно говорили о ней, что она проникнута некрасовским народным началом. Прошло почти десять лет со времени издания последнего сборника Якуба Коласа на русском языке. Сейчас, в исторической перспективе, особенно видны и достоинства и недостатки переводов. Есть уже некоторый золотой фонд переводов поэзии Якуба Коласа – М. Исаковского, С. Городецкого, П. Семынина, Б. Иринина. Но в то же время есть переводы случайные, не поэтические, потерявшие обаяние подлинника, Для успеха нового издания нужен, прежде всего, тонкий и чуткий редактор-составитель (в свое время таким прекрасным редактором был П. Семынин).
К сожалению, обычно сборники составлялись так, что творчество Якуба Коласа представлялось резко двутонным – в миноре вся дореволюционная поэзия и в мажоре – послереволюционная. Действительно, если Некрасова именовали «поэтом гнева и печали», то Якуба Коласа можно назвать поэтом печали и счастья. Однако его печаль была не бессильной и бездейственной: в стихах дореволюционных есть провидение того будущего, певцом которого он стал впоследствии. Весь вопрос в умелом отборе стихов, в соблюдении соответствующих пропорций, чтобы избежать прямолинейности и схематизма.
Но дело надо начать с текстологического разбора переводов. Я, например, даже при первом чтении обнаружил ряд пропусков в переводах, пропусков непонятных и непозволительных. Взять, к примеру, стихотворение «Раскуты Праметэй». В переводе почему-то опущена строфа, в которой определенно названы имена «титанов труда» современности (стихотворение написано в 1935 году):
Хто і скуль яны, героі,
Дземчанка, Стаханаў,
Што ідуць напорным строем,
Крокам веліканаў?
Опущенная строфа лишает стихотворение конкретности, и это не единственный случай. А как часто меняются и искажаются образы, данные поэтом! Прочитав стихотворение «Узбекістану» сначала в русском переводе, я был удивлен, что поэт называет его «краем гор». Смотрю в оригинале: «Край-друг Узбекістан». Стока ложится в русскую строку без искажения.
Еще одно замечание. Если даже в прозаическом переводе не проходит безнаказанно участие в одном произведении двух или нескольких переводчиков, то еще болезненнее это сказывается на переводах поэтических. Большое эпическое полотно «Хата рыбака» переведено тремя переводчиками – С. Городецким, П. Семыниным и Б. Ирининым. Все это имена бесспорные, и тем не менее чувствуется разнобой в отдельных песнях – начиная от подхода к стиху оригинала и кончая соблюдением точности. Три разных поэтики. Впечатление такое, что «Хвата рыбака» написана не одним поэтом…
Хорошо помню весь процесс работы Якуба Коласа с П. Семыниным над поэмой «Новая земля». Автор огорчался, что впервые вышедшая в русском переводе С. Городецкого «Новая земля» в 1934 году предстала перед русским читателем с большими искажениями. П. Семынин проделал огромную работу по редактировании перевода, дополнительно переведя несколько глав поэмы. Помню, что автор принимал в этой работе самое активное участие. И вышедший в 1949 г. русский перевод поэмы выгодно отличался от предыдущего издания. Но, к великому огорчению, русский читатель до сего времени не имел возможности познакомиться с полным переводом этого замечательного произведения.
Недавно мы обсуждали новый сборник переводов литовской поэтессы Саломеи Нерис, и тут обнаружилось, что новые поэтические силы внесли много свежести в передачу ее стихотворений. Был устроен конкурс на лучший перевод, и это дало самые отрадные результаты. Быть может, настало время перенести этот опыт и при издании белорусских классиков: Янки Купалы и Якуба Коласа» [3].
Літаратура:
1. Дейч, А. День нынешний и день минувший: литературные впечатления и встречи / Александр Дейч. – Изд. 2-е, доп. – М.: Советский писатель, 1985. – 320 с.
2. Между сердцем и временем: воспоминания об Александре Дейче / сост. Е. Дейч. – К.: Феникс, 2009. – 344 с.
3. Сямейны архіў А. І. Дэйча (Москва). Выказваю сардэчную ўдзячнасць Я. К. Дэйч за магчымасць выкарыстаць матэрыялы гэтага архіва.
- Вячаслаў Рагойша. Ахоўнік душы народа
- Вячаслаў Рагойша. Аляксандр Дэйч і беларускія песняры
- Вячаслаў Рагойша. Калі б мы былі японцамі