Дзьмухавец

Высокае служэнне адной ідэі

Лёсу знак ці падарунак Усявышняга?... Даўно прайшоў-прамільгнуў той час, калі ўпершыню ўбачыла, пачула Ніла Сымонавіча Гілевіча. І, вядома, найперш успрыняла як выкладчыка. Высокі, прыгожы, з нейкай па асобаму далікатна-прытоенай усмешкай, з вельмі характэрным голасам і ўменнем па-мастацку, таленавіта чытаць на памяць. Знаёмства з яго паэзіяй адбылося пазней. І тады, на пачатку студэнцкага быцця, і гадоў праз пяць пасля заканчэння БДУ (сама набыла такі-сякі выкладчыцкі вопыт), калі стала аспіранткай Д.Я.Бугаёва і даводзілася сустракацца на кафедры беларускай літаратуры, ніколі не думалася пра тое, што наступіць некалі такая часіна, калі ў арбіту быцця Педагога, Паэта, Вучонага нейкім чынам уключыцца і мая досыць сціплая асоба. Нават і блізка не было таго адчування, што можна будзе набраць хатні нумар Ніла Сымонавіча, пачуць яго крыху перарывістае “слухаю”, а пасля гаварыць пра літаратуру, час, пра творы і творцаў. І хоць даўно была падаравана ім візітоўка, але наўрад ці адважылася б калі пазваніць. Напэўна, сам лёс распарадзіўся, каб пісьменнік пачуў маё выступленне на радыё са словамі ўдзячнасці выкладчыкам кафедры беларускай літаратуры, і Н.Гілевічу ў тым ліку. Вось тады і прыйшоў на рабочы адрас той ліст, які даў магчымасць званіць, пытацца, дзяліцца ўражаннямі, думкамі.

Так ужо здарылася, што ў сучаснай культурна-творчай, навуковай прасторы краіны многія літаратурна-мастацкія з’явы не знаходзяць свайго належнага асэнсавання. Нагадаем, што не сталі аб’ектам сапраўднай увагі і крытыкаў, і навукоўцаў творчыя набыткі Н. С. Гілевіча апошняга дваццацігоддзя, сярод якіх раман “Родныя дзеці” – 1984, лірычны раман “І плямы на табе няма” – 2003, паэтычныя зборнікі (“На флейце самоты” – 2004, “Паланез Агінскага” – 2002, “Сказ пра залатое пёрка” – 2005, “У ноч на Пакровы” – 2008 і інш.). А яшчэ – такія ўнікальныя рэчы, як “Перажыўшы вайну” (1988) і “Між роспаччу і надзеяй” (2008). У першым выпадку – гэта, па аўтарскім вызначэнні жанравай прыроды, аповесць у абразках памяці, у другім – абрыс пройдзенага шляху ў святле адной мары. У абодвух выданнях пісьменнікам абазначана як дамінантна-сутнасная ў яго жыццёвым і творчым лёсе з’ява далучанасці да народна-песеннай культуры з часоў далёкага маленства. Зрэшты, у аповесці “Перажыўшы вайну” аўтар прызнаецца, што яго знаёмства з несмяротнай народнай паэзіяй “пачалося, у поўным сэнсе слова, з калыскі” [1, с. 177], паколькі ён, як і многія з яго пакалення літаратараў, “нарадзіўся і вырастаў у атачэнні магутнай стыхіі народна-паэтычнай творчасці, на ўлонні паэзіі старажытных свят і абрадаў, у чароўным свеце народных песень і казак, легенд і паданняў, прымхліц і бываліц, замоў і загадак, прыказак і прыгаворак, прыкмет і павер’яў” [1, с. 177].

Згадаем, што 1-га лютага 1960 года Н. С. Гілевіч стаў выкладчыкам кафедры беларускай літаратуры БДУ. Выпадак паспрыяў, ці “лёс пайшоў насустрач” [2, с. 156], але маладому выкладчыку выпала чытаць курс вусна-паэтычнай народнай творчасці. І гэта пры тым, што нядаўні аспірант да такога павароту, вядома, не быў гатовы. І тэма дысертацыі, і лекцыі па гісторыі беларускай дакастрычніцкай літаратуры, якія, па просьбе свайго навуковага кіраўніка М. Р. Ларчанкі, чытаў студэнтам-завочнікам аддзялення журналістыкі, нішто тады не прадказвала, што менавіта фальклор так істотна паўплывае на яго выкладчыцка-педагагічную, навуковую і культурна-мастацкую дзейнасць. Вяртаючыся душой і памяццю ў тыя шчасліва памятныя гады, цяпер, з вышыні пройдзенага і набытага, прыгадае, што тады, паўстагоддзя назад, Гасподзь Бог быў “у тую часіну надта ласкавы, калі гэткую зрабіў у маім лёсе карэктыроўку – на 25 гадоў прывязаў мяне як выкладчыка і даследчыка-навукоўца да фальклору. <...>. Гэта быў шчаслівы выбар лёсу, ці, скажу іначай, – жыццядайны падарунак Усявышняга, яго неацэнная ўзнагарода авансам, у прадбачанні (на тое і Бог!), што гэты аванс я пастараюся, колькі хопіць сілы, адрабіць” [2, с. 156–157].

Мастацка-біяграфічная проза Н. Гілевіча (“Перажыўшы вайну”, “Разумная дзевачка”), яго дакументальна-дзённікавыя набыткі (“Між роспаччу і надзеяй”, “Запісы. З дзённікаў розных гадоў”) наводзяць на роздум аб тым, якой загадцы прыроды, геаграфіі мясцовасці, генетычнай спадчыне, волі Усявышняга або яшчэ якому гаранту надзвычайных здольнасцей абавязаны чалавек, душа якога аказалася запраграмаванай на пажыццёвае служэнне фальклору. І найперш народнай песні, яе хараству. У тым , што з вялікай сям’і Гілевічаў (з дзесяці народжаных дзяцей выжылі-выраслі восем), выпаў лёс быць абаронцам роднай песні, яе захопленым вучнем, руплівым збіральнікам і асвечаным вялікімі ведамі вучоным-фалькларыстам, бачыцца асобы знак.

Нават само з’яўленне на свет, здаецца, нясе пячатку прадвызначанасці: “Нарадзіўся я 30 верасня 1931 года, дажджлівым вечарам, у дарозе, побліз вёскі Лагаза – кілометраў за шэсць ад роднай Слабады і за столькі ж ад Лагойска, куды вёз маму на падводзе яе дваюрадны брат Ліксандр Давідовіч” [2, с. 11]. Пакуль прыйшла дапамога, маці сама прыняла ў сябе роды, а Усявышні ахрысціў сцюдзёным асеннім дажджом немаўля на доўгую дарогу жыцця і творчасці, радасці і выпрабавання. Магчыма, праявы той боскай наканаванасці азваліся ў назве і змесце першага паэтычнага зборніка Н. Гілевіча “Песня ў дарогу” (1957). Паказальна і тое, што з дзевяці рэцэнзій, водгукаў на кнігу іх аўтары ў шасці назвах выкарысталі слова “песня”, абазначыўшы такім чынам яго ключавое значэнне.

“У неаплатным быць даўгу...” Гэта так адказна, так не проста. Многае ў лёсе пісьменніка і навукоўца Н. Гілевіча ўбачыцца па-новаму, убачыцца ярка, выяўна, калі кіравацца пэўнымі філасофскімі высновамі. Сапраўды, нічога ў свеце не знікае бясследна. Многае, да канца не праяўленае ў сваім часе, не здзейсненае ў справах, не замацаванае ў друкаваным слове, нагадае калі-небудзь пра сябе. Абавязкова нагадае. На новым вітку чалавечага быцця. Іначай, як абранасцю, не вытлумачым той факт, што менавіта ён атрымаў у спадчыну ўнікальны прыродны дар дзеда (з боку маці) Мікалая Давыдавіча Рулькевіча, “знакамітага на ўсю ваколіцу музыкі” [2, с. 15]. Адзін з раздзелаў аповесці “Перажыўшы вайну” (“Шчаслівы абдзіртус”) якраз і расказвае пра неймаверную “хэнць да музыкі” [1, с. 98] падлетка Ніла Гілевіча, якому ў страшэнна галодныя і халодныя першыя пасляваенныя гады нічога “так не хацелася, як навучыцца граць на гармоніку і набыць гэты музычны інструмент сабе ва ўласнасць, каб мог у любую хвіліну ўзяць у рукі і «адвесці душу», як-то кажуць” [1, с. 94]. Пісьменніку ўдалося перадаць трымклівае адчуванне вялікага шчасця, калі “разы са два” патрымаў у руках нямецкі губны гармонік, калі адшукаў спосабы задобрыць вясковага музыку-інваліда дзядзьку Матвеіча, каб атрымаць дазвол пайграць на яго старэнькай “хромцы” з дзіравымі мяхамі. А калі ж надарылася магчымасць на грошы, што нейк “наскрэбла” маці, каб сын прыдбаў такое-сякое адзенне ды абутак, 15-гадовы падлетак купляе акардэон, ведаючы, што дома будзе скандал, што сапраўды, як дакляравала маці, “абдзіртус будзе свяціць голым задам цэлы год. І ў школе і на вуліцы” [1, с. 104]. Вось так у асабістым выказаў аўтар сваё бачанне і разуменне агульназначнага: абкрадзенае вайной дзяцінства імкнулася такім чынам узняцца над побытавай будзённасцю. І ў гэтым немалую ролю адыграў талент дзеда Мікалая знаходзіць прыгожае ў свеце, талент тварыць хараство. Ён быў выдатным садоўнікам, агароднікам, пчаляром, кветкаводам, галубятнікам. У акупацыйны час запатрабаваным аказаўся яго дар варажбіта. Складна “вязаўся” дзедам у час “сеанса” чыйсьці невядомы лёс, давалася надзея, за што ад мужчын-вяскоўцаў і “тытул” адпаведны займеў – “выдумляка і манюка”. І толькі праз гады зразумее значэнне тых дзедаўскіх “казак” для вясковых кабет яго абазнаны ў навуцы і творчасці ўнук: “Зразумеў і падумаў: ну, а яго ўнук у сваіх лірычна-рамантычных мроях – хіба не такі ж самы «выдумляка і манюка»?” [2, с. 18].

Чуйнасць паэта і навукоўца, фалькларыста, празаіка, публіцыста і драматурга Н. Гілевіча да народнага слова, да стыхіі гутарковай мовы таксама перадалася ад таго “несусветнага выдумлякі”. Паслухаеш наступнае, скажам, выказванне пісьменніка і зразумееш, адкуль жа прыйшоў той смак народнага слова, а за ім – і неардынарнасць паэтычнага вобраза: “Я ніколі, напрыклад, не чуў, каб ён сказаў «ідзе» або «пайшоў». У залежнасці ад таго, хто канкрэтна ідзе або пайшоў, дзед гаварыў: «Некуды Цыцуіш дыбае...» – «Куды ж гэта Кіндзё пачыкільгаў?..» – «Вунь ужо і Мырса шкандыбае на аселіцу...» – «Шаптуха пасунулася некуды – ці не да Гэраца?..». Дарэчы, і Цыцуіш, і Кіндзё, і Мырса, і Гэрац, і Шаптуха – гэта не прозвішчы, гэта мянушкі, якія ён жа гэтым людзям і прышпіліў, і карыстацца якімі яму было прыдатней, чым сапраўднымі імёнамі. Але ж і ўся вёска падхоплівала іх і перадавала наступным пакаленням” [2, с. 18–19].

Мабыць, зусім невыпадкова на пачатку ХХІ стагоддзя (2002) у апавяданні “Насцін суд” вясковаму конюху, адзінаму на ўсю пасляваенную вёску нестараму мужчыну, пісьменнік “удружыў” прыдуманую дзедам мянушку Мырса. Настроены на мелодыю народнага слоўца, на яго глыбінную сутнасць, змястоўнасць, Н.Гілевіч замацаваў назаўсёды ў літаратурным вобразе той моўны шэдэўр, які стаўся вельмі прыдатным для ўвасаблення чагосьці таемнага, брыдкага (з дарослага жыцця), што вынесла на паверхню вайна і з чым упершыню сутыкнулася чыстая душа дзяўчынкі-падлетка.

“Мой дружа шчыры, я знаю кошт тваіх гадзін...” Нельга не паверыць пісьменніку, калі ён, расказваючы пра свае першыя лекцыі па фальклоры, зноў перажывае хвіліны высокай эмацыянальнай узрушанасці, абумоўленыя непасрэдным асэнсаваннем вобразна-эстэтычнага зместу і філасофскай глыбіні народных скарбаў: “Колькі адкрываў для сябе паэтычных цудаў <•••>! А якія ўзоры дасціпнасці, іранічнай і саркастычнай з’едлівасці, якія фантастычныя гратэскі і неверагодныя гіпербалы, якія асляпляльныя феерверкі мудраслоўя!” [2, с. 157]. У гэтай шчасліва ўзрыўной стыхіі пачуццяў маладога выкладчыка праявілася не толькі яго філалагічная дасведчанасць (закончана аспірантура, чакалася абарона дысертацыі), але і даўняя – дзіцячая – зачараванасць народнай песняй, улюбёнасць у дасціпнае, жывое слова. У працэсе работы з фальклорнымі крыніцамі і тэарэтычнай літаратурай выкладчык Н. Гілевіч адкрые для сябе “сусветна-маштабныя і ў той жа час нацыянальна самабытныя формулы народнай філасофіі і маралі” [2, с. 157].

Якраз у тую пару і пачало нараджацца разуменне лёсавызначальнай сутнасці справы, якой наканавана было заняцца на пачатку педагагічнага шляху. Першыя лекцыі па вуснай народнай творчасці прымусілі задумацца і над выбарам адпаведных адукацыйна-педагагічных методык. Пераканаўся, што найбольш выніковым з’яўляецца не столькі навукова-інфармацыйны, колькі эмацыйна-размоўны стыль падачы матэрыялу. Выснова аб тым, што “інфармацыі – мора-акіян, усю яе, як ні старайся, не падасі, студэнты будуць здабываць яе самі, калі іх запаліць, захапіць і прывабіць радасцю пазнання Вялікай Паэзіі, Красы і Сілы Роднага слова” [2, с. 158], не страціла сваёй слушнасці і ў наш час. За чвэрць веку выкладчыцкай дзейнасці Н. С. Гілевіч пераканаўся ў абсалютнай перспектыўнасці абранай ім, як бы сёння сказалі, адукацыйнай тэхналогіі.

Студэнтам, вядома, імпанавала атмасфера нязмушанасці і асобай далучанасці да святла народнага слова, народнай паэзіі, што панавала на лекцыйных і практычных занятках выкладчыка. Выкладчыка, які даваў неймаверную на той час магчымасць пачуць голас вядомага ў Еўропе спевака беларускіх народных песень М.Забэйды-Суміцкага. Выкладчыка, які і сам мог нечакана для студэнтаў хораша заспяваць, а потым і нам прапанаваць наспяваць што-небудзь з народных здабыткаў сваёй мясцовасці.

Пэўны штрых у аблічча Гілевіча-выкладчыка дадае і тая нечаканая для нас, першакурснікаў, сітуацыя, што ўзнікла ў далёкую вераснёўскую раніцу, калі чакалі першую ў сваім студэнцкім жыцці лекцыю. Лекцыю па фальклоры. Яшчэ не паспеў замоўкнуць званок, як у аўдыторыю імкліва ўвайшоў высокі малады чалавек. Чамусьці ў плашчы. Для большай імпазантнасці? З папкай і капелюшом у руках. Дружна падняліся студэнты, вітаючы таго, хто шпарка падаўся за кафедру, раскладваючы там нейкія паперы. Якое ж было здзіўленне, калі праз хвіліну паявіўся яшчэ адзін лектар, што прымусіла маладога чалавека вызваліць месца сапраўднаму выкладчыку, які па-добраму, мякка ўсміхнуўшыся, сказаў: “Ну што, купіліся на жарт?” Жартаўнік, як выявілася, быў Жора-другакурснік. І гэта было асабліва крыўдна: няхай бы хто з “дарослых курсаў”, а то – сам учарашні першакурснік! Потым даведаліся, што падобная з’ява-розыгрыш рабілася толькі на лекцыі Н.Гілевіча і паспела стаць філфакаўскай традыцыяй. Думаецца, было ў гэтым выяўленне павагі і асобай прыязнасці да выкладчыка тых, хто з яго дапамогай дакрануўся душой да вялікай духоўнай спадчыны, адчуў яе значнасць, яе хараство.

Далучэнне да духоўна-культурнай спадчыны народа на ўзроўні навукова-тэарэтычнага асэнсавання стала для Н. Гілевіча “незаменнай школай” [2, с. 157], дзе развіваўся, гартаваўся яго талент даследчыка вуснай народнай творчасці і паэта, які прыпаў і прырос да яе душой, думамі і памкненнямі. Цікавасць, захапленне фальклорнай спадчынай, прафесійны занятак выкладчыка – усё стала адной сутнасцю, імя якой – лёс.

Сапраўды, відаць, знаў Усявышні, каго абраць надзейным і дбайным рупліўцам-працаўніком на ніве беларускай народнай паэзіі. Прынамсі, паэтычны свет народнай лірыкі прымусіў пісьменніка усур’ёз і надоўга заняцца фалькларыстыкай. Возьмем, напрыклад, 60-я гады: на рахунку творцы восем паэтычных зборнікаў, манаграфія “Акрыленая рэвалюцыяй”, абарона кандыдацкай дысертацыі і дзве работы па фальклоры – “Наша родная песня” (1968) і “З клопатам пра песні народа” (1970). У 1975 выйдзе з друку і знойдзе свайго чытача новая кніга Н. Гілевіча – “Паэтыка беларускай народнай лірыкі”. Асабістыя паэтычныя набыткі, выкладчыцкі і даследчыцкі вопыт самым грунтоўным чынам праявіліся ў кнізе. Увага аўтара засяроджана на выяўленні мастацкай непаўторнасці, эстэтычнай змястоўнасці вобразнай стылістыкі народнай песні, яе філасофскай глыбіні, досціпу, мудрасці.

Без сур’ёзнага вывучэння такіх работ Н. Гілевіча, як “Паэтыка беларускай народнай лірыкі”, “Паэтыка беларускіх загадак” і інш. наўрад ці магчыма спасцігнуць маштабнасць, мастацкую прастату і дасканаласць вобразнай карціны свету ў лірычных творах паэта, а разам убачыць працяг народнай традыцыі вобразатворчасці. Аб тым, які рэзананс у навуковым, чытацкім асяроддзі мелі тады і наколькі запатрабаваныя сёння работы па фальклоры Н. Гілевіча, вось што сказала пісьменніца і літаратуразнаўца В. Коўтун “Бадай і на дзень сённяшні <...> навуковыя даробкі Гілевіча з’яўляюцца актуальнымі, запатрабаваныя шырокім колам чытачоў, непераўзыдзенымі. Прызнаюся: менавіта тады адной з чытачак знакамітых Гілевічавых даследаванняў фальклору сталася і я, параўноўваючы высокі ўзровень творчай і навуковай думкі беларускага вучонага хіба з набыткам слыннага ўкраінскага вучонага Аляксея Дэя” [4, с. 137].

“Адну надзею ў сэрцы маю...” Да ўсяго трэба дадаць яшчэ адзін штрых у біяграфію Гілевіча-паэта, Гілевіча-выкладчыка, Гілевіча-навукоўца. Шмат часу ён аддаваў арганізацыі студэнцкай аўдыторыі на збор і сістэматызацыю фальклорных матэрыялаў. З розных куткоў Беларусі прывозілі студэнты-філолагі запісаныя імі творы народна-песеннай культуры сваёй мясцовасці. Былі, відаць, і асабістыя, і сумесна са студэнтамі фальклорныя экспедыцыі ў пэўныя рэгіёны. Пра тое, якія сустрэчы-нечаканкі здараліся ў час такіх вандровак, на высокай ноце перажытых шчаслівых хвілін раскажа лірычны герой – выкладчык-фалькларыст – у паэме “А дзе ж тая крынічанька?” Здаецца, слова “раскажа” не зусім тут да месца: хутчэй – праспявае. На сюжэтна-эпічную плынь твора таленавіта накладваецца лірычная падсветка. Не аднойчы будзе сніцца герою-апавядальніку “той далёкі дзень”, што “ўзнік шчымлівай марай” [3, с.84].

Паэту ўдалося арганічна злучыць у непадзельна-тугі і такі зграбны ў сваёй прастаце і дасканаласці вузел чалавечых адносін. Тут і прыгожая сваёй дзявочай чысцінёй выпадковая спадарожніца Зося-сарамяжка, і прыязны голас гаспадыні хаты-леснічоўкі, што так вабна выглядае ў засені бяроз, і шчырая гасціннасць беларускай жанчыны, яе непрыхаваная цікавасць да гарадскога госця:

– Ці вы ў Мурожніцу па службе з горада,
Ці, можа, з іншае якой прычыны?
– Іду па песні. Чуў, што надта здорава
Старыя песні там пяюць жанчыны [3, с. 87].

У гэтым дыялогу пачуем не толькі адвечную сялянска-беларускую сціпласць, але і балючую для аўтара паэмы і яе лірычнага героя праблему быцця духоўна-культурнай спадчыны нацыі ва ўмовах пашырэння новай эстрадна-мадэрновай песні:

– Старыя песні? Нашыя даўнейшыя?
– Ну, так, старыя. – А нашто яны вам?
Ці хіба новыя не прыгажэйшыя?
Ад тых, даўнейшых, толькі сэрца ные… [3, с. 87].

І далей, у працяг дыялога, – таленавітая і прынцыпова шчырая прамова і словам, і песняй у абарону той унікальнай гістарычнай спадчыны, якую мае наш народ. Калі ж на дарогу госцю дачка і маці “ўзычылі” песню пра тое, “як дзеўка ў казака пыталася?” [3, с. 89], эмацыянальнае напружанне лірычнага героя дасягнула той крытычнай адзнакі, за якой – абавязкова адкрыццё:

І стаўся цуд: такога падгалосачка –
Зямлю прайдзі – пачуць не давядзецца!
“Ах, людзі родныя! Ах, Зося-Зосечка!
Хай сто гадоў табе вось так пяецца!” [3, с. 90].

Паэма “А дзе ж тая крынічанька?” напісана ў 1970 годзе. Гэта быў той час, калі штосьці падобнае ці блізкае да таго перажываў кожны, хто трапляў на канцэрты хору Г. Цітовіча, выступленні капэлы Р. Шырмы або на сустрэчу, скажам, са спевакамі палескай вёскі Тонеж.

Адзначым, што ўсё ў паэме Н. Гілевіча сапраўднае, прыгожае, жыццёвае. Нават назва вёскі – Мурожніца – узята з рэальнасці: там прайшло дзяцінства Ніны Кавалёвай, жонкі Н. Гілевіча. Такім чынам, далучэнне творцы да глыбінна чыстага, незамутнёнага, крынічнага струменьчыка народнай паэзіі давала сілы тварыць, стварыць сваю песню-цуд, шануючы, зберагаючы і перадаючы наступнікам рупна сабранае і ўвасобленае ў такіх кнігах фальклорных запісаў, як “Песні сямі вёсак: Традыцыйная народная лірыка” (1973), “Песні народных свят і абрадаў” (1974).

Падводзячы рысу, адзначым, што столькі зрабіць па ажыццяўленні ідэі служэння народнай культуры і роднаму слову сапраўды мог толькі той, хто нёс і нясе ў сваёй душы высокае наканаванне служыць адной ідэі. Ідэі адкрываць беларусу высокае, прыгожае, вечнае, спадчыннае, без чаго не мысліцца існаванне народа, існаванне краіны.

Літаратура

1. Гілевіч, Н. Перажыўшы вайну: аповесць у абразках памяці / Н. Гілевіч. – Мінск : Юнацтва, 1988. – 222 с.
2. Гілевіч, Н. Збор твораў : у 23 т. / Н. Гілевіч. – Вільня : Наша Будучыня, 2008. – Т. 23. : Між роспаччу і надзеяй: абрыс пройдзенага шляху ў святле адной мары. – 480 с.
3. Гілевіч, Н. Вечны матыў : лірыка, паэмы, раман у вершах : для ст. шк. узросту / Н. Гілевіч. – Мінск : Юнацтва, 1994. – 271 с.
4. Коўтун, В. Пра Сейбіта беларускага / В. Коўтун // Маладосць. – 2006. – № 9. – С. 137–141.

Тамара Нуждзіна
кандыдат філалагічных навук,
дацэнт кафедры беларускай літаратуры,
УА “МДПУ імя І. П. Шамякіна”

1. Уладзімір Васілевіч. «Здаецца, так даўно было…»
2. Віктар Красней. «Шчыры руплівец на ніве роднага слова»
3. Алесь Лозка. «Ніл Гілевіч: “Не трацьце веры і мужнасці, сябры!”»
4. Тамара Нуждзіна. «Высокае служэнне адной ідэі»
5. Ніл Гілевіч пра Ніну Гілевіч (з кнігі “Добры анёл беларускасці”)
6. Фота з сямейнага архіва Ніла Сымонавіча і Ніны Іванаўны Гілевічаў
7. Песні на словы Ніла Гілевіча
8. Хто для мяне Ніл Гілевіч? (вынікі апытання)