Дзьмухавец

Рубрыка "Фальклорная практыка "

Наталля Кучмель

На фальклорную практыку я трапіла ў 1982 годзе. Мы яе праходзілі ў вёсцы Тульгавічы Хойніцкага раёна, а таксама ў прылеглых вёсках Ломуш (Ломыш) і Ламачы – якраз там, дзе чатырма гадамі пазней грымнуў Чарнобыль. Але тады нічога і блізка не паказвала на гэтае ліха – а паказвала на тое, што лета ў квеце, што аранжавая поўня вісіць так нізка, што яе хочацца сарваць і выпіць, каб напіцца, здаецца, на ўсё жыццё, і што жыць неверагодна хораша і цікава.

Але варта зазначыць, што напачатку нічога асабліва цікавага я ад практыкі не чакала. Бо па самыя вушы была напханая будатрадаўскай рамантыкай, рвалася пакаўтаваць тых шматкроць апетых “працоўных будняў”, і перашкодзіла гэтаму толькі аперацыя апендыцыту, пасля якой, натуральна, усякая фізічная праца забаранялася на год. Ну і паехала я на практыку… І чакала мяне там процьма адкрыццяў.

Адкрыццё першае: прыгажосць тамтэйшых вёсак. Пясчаныя ўтравелыя вуліцы з квітнеючымі ліпамі, чысціня двароў і вытанчаная рукадзельная раскоша інтэр’ераў хат. Усе гэтыя шматколерныя вышыванкі, строгія карункі, і кожная рэч – на сваім месцы. (Не, гэта не толькі мне адной так пашэнціла: так склалася, што нашая чацвёрка за час практыкі змяніла некалькіх гаспадароў, ну і да іншых ў госці хадзілі – і паўсюль бачылі тое, што я вось тут апісваю). Пасля безаблічных вёсак Міншчыны, закіданай, недагледжанай Магілёўшчыны, напаказ, “па-гарадскому” багатай Брэстчыны гэтая відочная наяўнасць свайго стылю (ды якога прыгожага!) уразіла надзвычайна.

Адкрыццё другое, якое мяне літаральна перавярнула: самі народныя песні. Тое, што яны, аказваецца, – пра мяне. Само ж сабою, на той момант я была закахана; само ж сабою – без адказу. І знаходзіла сваё ў такіх вось, да прыкладу, радках:

Ой, калі б жа даў Бог, тай павечарэла,
Тадыб маё сэрца тай павесялела.
Ой, прынясі, Божа, каго люблю дужа,
Ды хоць не яго – то таварыша яго:
Распытацца пра здароўечка яго.

Або так:

Не пасмела сказаць “здрастуй”,
Бо маці стаяла.

Дый сама спрадвечная, цёмная сіла пачуццяў, якія выказваліся ў гэтых радках – і любові, і нянавісці. Нездарма ж праз шмат-шмат гадоў пра кагосьці паганага запісана было ў дзённік: “Я яго ненавіджу так, як свякруха нявестку, якую ператварыла ў таполю, як старэйшая страшная сястра, што сапхнула малодшую – прыгажуню – у ваду”. Усё сюжэты пачутых там, на практыцы, песень. І любоў, і нараджэнне, я нянавісць, і смерць, і вайна – усё спляталася ў іх, утвараючы нейкую іншую, поўную і гарманічную, нязвыклую для мяне рэальнасць.

Адкрыццё трэцяе: для мясцовых жыхароў, асабліва жанчын, рэальнасць гэтая была абсалютна звыклай. Яна цалкам натуральна лучылася з будзённым жыццём, перацякала ў яго, пранізвала. Аднойчы мы, чацвёра, падахвоціліся памагчы нашай гаспадыні надраць ліпавага цвету. Дзень быў ясны-ясны, духмяны, здавалася, і ад сонца, і ад паху прыдарожнай ліпы, што ўся варушылася і гула ад пчол. Яшчэ да гаспадыні прыйшла суседка, і яны перагаворваліся, кідаючы сарваную квецень у фартухі. Гаварылі, гаварылі – і, само сабой, узгадалі кожная свій боль: у адной за некалькі гадоў да таго загінуў муж, у другой памёр сын… І пайшлі галашэнні – поўныя такой паэзіі, што хоць зараз жа кідайся ў хату па магнітафон. Але ж мы не кінуліся. Мы застылі на месцы, бо гэтая туга і жах выглядалі яшчэ больш велічна і страшна ў залаты дзень, пад залатой ліпай. І любы іншы рух быў бы дробным, мітуслівым, “не сваім”. Гэта было б усё адно, што скакаць з магнітафонам на пахаванні.

Дарэчы, пра магнітафон: ён быў старой мадэлі, бабінны, цяжкі. І калі мы пайшлі запісваць песні ў суседнюю вёску Ломуш, то перадавалі яго па чарзе з рук у рукі – і ўсё адно было цяжка, ногі грузлі ў пяску, які трохі прамок пасля начнога дажджу. Дарогу з двух бакоў абступаў лес, і раптам нам здалося, што мы заблукалі: нідзе не было бачна сіласнай вежы – асноўнага арыенціра. Мы дакаралі адна адну, што звярнулі не на тую дарогу, – і тут лес стаў радзець, і перад намі адкрылася нейкая вёска. Каля першай жа хаты ў агародчыку карпаўся самы звычайны дзядзька. На нашае пытанне, што гэта за вёска, ён коратка адказаў: “Ломуш”. “Як гэта так?! – здзівіліся мы. – А дзе ж сіласная вежа?” – “А гэта па іншай дарозе. Як усе дарогі вядуць у Рым, так у нас тут усе вядуць у Ломуш”. Параўнанне Ломуша з Рымам нас добра павесяліла, дый раніца была моцна харошая: пасля начнога дажджу не гарачая, і, здавалася, усміхалася сама абмытая лістота ды трава. Уся стомленасць прайшла адразу. А пасля праведзенага за працай дня мясцовыя хлопцы гасцінна адвезлі нас у Тульгавічы ў трактарным прычэпе. Самая ж прыгожая з нас – Ірынка Літвіновіч – сядзела ў кабіне.

Ну, і гасціннасць жыхароў згаданых тут вёсак. Гэта ўжо нават не адкрыццё, а проста-такі агульнае месца. Беларусы заўсёды любілі і любяць прыняць госця – абы толькі было чым (сведчу аб гэтым з поўнай адказнасцю: сама такая). Але ж немагчыма не згадаць вось такі ўчынак нашай ранейшай гаспадыні: даведаўшыся, што мы сёння з’язджаем, яна прыляцела ў хату, дзе мы кватаравалі пасля, са здаравеннай міскай… ужо не памятаю чаго, памятаю толькі, што рэдкаснага смакоцця – і ўсё гаварыла, гаварыла аб тым, як перажывала, што раптам не паспее. І яшчэ адна з жанчын, Алена Пятроўская, ад якой мы запісалі вясельны абрад. Пачуўшы, што я захапляюся вязаннем карункаў, а шыдэлка згубіла, проста ўзяла і падаравала сваё. Не прыняла ніякіх адмоў і ніякіх грошай. Каб ацаніць гэты ўчынак, трэба згадаць, што тады амаль нічога нельга было купіць – усё “даставалі”; і наступнае шыдэлка патрэбнага дыяметру я набыла толькі праз некалькі гадоў у Літве, дзе іх хтосьці вырабляў саматужна. Во які быў дэфіцыт! А яна вось проста так – узяла і аддала.

І яшчэ адно адкрыццё – тамтэйшая гаворка. Я і зараз лічу гэтак жа: калі паланізмы і русізмы літаратурную беларускую мову брыдзяць, то ўкраінізмы – і лексічныя, і фанетычныя – яе харошаць. Зусім не дарма Караткевіч у свій час іх столькі ў нашу мову нацягаў: з ягоным ды моўным густам не мог ён не адчуваць, паколькі гэта прыгожа гучыць. І я проста не магла застацца абыякавай да такой файноты:

Чым я табе, мая мамко, не ўгадзіла,
Што ты мяне проціў лета заручыла?
Заручыла мяне, мамко, адзініцу,
Ой, дай жэ мне на дарожку правадніцу…

Наслухаўшыся вось такога, я, да таго абсалютна рускамоўная, сама паспрабавала стварыць штосьці на гэтай гаворцы. Хоць, праўду казаўшы, атрымалася яно добра крывое – настолькі, што нават у тыя годы сорамна было каму паказаць. Гэткай жа здыхлай была і спроба пераказаць рускай моваю сюжэт адной з песень. Згадваць і зараз няёмка. Але што ж паробіш: дзіця, пакулдь навучыцца хадзіць, абавязкова, і не раз, пляснецца на дупку – а то і лбом аб падлогу… Так, пэўна, і мне было наканавана “пляснуцца” – пакуль не адчую, не зразумею, не “дарасту”. Вось і “дарастаю” – шчэ й пагэтуль. І цягнуцца гэта будзе, пакуль буду нешта пісаць. А пачалося ўсё там, на фальклорнай практыцы. І таму я не разумею тых, для каго знаёмства з народнымі тэкстамі было знадаедным абавязкам (а я такіх ведала). Ды зноў-такі, што ж паробіш: не разумеюць людзі, чым сябе абдзялілі, – то й Бог з імі. А мне гэтыя два тыдні далі, магчыма, і болей, чым я заслужыла. У будатрад жа я спакойна патрапіла на наступны год.

Кучмель Наталля Барысаўна

 

Папярэднi артыкул  |  Да зместа  |   Наступны артыкул