АПОШНІ ЖЫХАР СТАРОГА ПАЛЕССЯ
З аўтабіяграфіі

Ні таго кутка (спляжыла меліярацыя), ні той вёскі (сцёр з твару зямлі Чарнобыль) ужо няма ў жывых. А гэта – чуты душою свет, адкрыты ён на ўсіх зямных шырэчах, той вядомы табе аднаму абсяг, на якім і ўскрык першы, і крок першы.

Прыпамінаецца яшчэ дзедаўская старая хата. Стаяла на процілеглым баку вуліцы ад бацькоўскай новай. Рослы сад – тварэнне душы і рук майго дзядзькі-агранома Івана: ружавашчокія жытнікі, спель вішань-галак, чорныя, чырвоныя і жоўтыя слівы, мядовы пах груш… Града клубніц на сонечным баку, каля пограба. І я, малы, праз шчыліны плоту падаю буйныя спелыя ягады мурзам-пагодкам… І рукі бабулі Антосі. І ёмкая алюмініевая міска ў іх, поўная ягад. І голас, які праганяе мяне з грады, “кеб не тарыў каляіны, як трахтар!”. І лагодная ўсмешка на яе ссечаным маршчынамі твары: ”Бярыце во, дзетачкі, спажывайце”.

Дзед Яўхім выходзіць з сянец. Строга-вусата вітае паглядам гаманлівую чародку дзяцей. Ён перачытаў усё прынесенае з бібліятэкі – нясе ў сетцы-авосьцы назад. І я ўплятаюся зноўку за ім услед – крочу паважна побач на вачах сябрукоў-суседзяў. Мы абыходзім пакінутыя чэрвеньскімі заліўнымі дажджамі лужы на вуліцы, прабіраемся ўтаптанымі сцежкамі, мошчанымі кладкамі каля платоў, а то сям-там, як ля гежышынай лужыны, і па жэрдках перабіраемся. І вось, нарэшце, ужо ў цэнтры вёскі, ля клуба і калгаснай канторы. У сценах драўлянага клуба, які як бы навіс над вялізнаю лужынай прыстанню-ганкам, і месціцца бібліятэка. На ганак дабіраемся, агінаючы клуб. Дзед задаўга перабірае на паліцах кнігі – пакуе “сетку” пад назіркам вечна незадаволенай, тоўстай, як Раманава борць, бібліятэкаркі.

– От бо! Ізноў етулькі згроб!

Пакуль дзед апраўдвае сваю чытацкую прагавітасць, а бібліятэкарка, усеўшыся за сталом, запаўняе нейкі там “хвармуляр”, я паспяваю перагартаць цэлую кіпу шматкалёрых часопісаў.

– Дай от і хлапцу чаго ўзяць! – гучыць дзедаў бас.
– Падзярэ, як і ў той раз! – не згаджаецца няўступлівая бібліятэкарка. – У школу пойдзе – тагды!
– Ён ужэ і цяперака чытаць умее… – ганарліва адказвае дзед.
– Да ўжэ ж, вучыш. Будзе етак, як ты, людзей смяшыць вершамі…

Дзед хмыкае і ляскае дзвярыма. З бібліятэкі кіруемся да магазіна – па махорку. І ўжо зацягваючыся самакруткай каля вакон магазіна, стоячы ў шчыльным атачэнні ўсцешаных сустрэчай вяскоўцаў-пакупнікоў, па іх настойлівых просьбах – “Яўхім, пачытай!”, гэтак жа басавіта-няспешна дзед пачынае прамаўляць любоўна падрыхтаваны спецыяльна для гэтай сустрэчы свой новы верш:

Просіць Кез Брагіду, як роднага брата:
“Пахарані мяне, Хведар, каля апарата.
Гарэлка прасочыцца цераз пясок
І пападзе проста ў мой раток…”

Рогат аж сатрасае сцены недалекаватай канторы. Ужо і адтуль павыходзілі на бясплатны “Яўхімаў канцэрт”. Дзед увайшоў у настрой, яго не спыніць:

Зажурылася Куліна,
Што няскошана даліна.
Пакасілі, паграблі,
І Куліну – правялі!

Героі дзедавых вершаў вядомыя вяскоўцам “з галавы да пят”, таму грамавіты рогат аж выкрасае слёзы.

Вечарам мой захмелены бацька зноў ушчувае дзеда: “Канцэрт устроіў!” Гэта ад таго, што Брагіду данеслі, – закрыўдаваў! Можа і самагоннага апарата свайго не даць, і апахмяліцца бацьку адмовіць. Дзед як і не чуе. У адной руцэ – кніга, у другой – самакрутка.

Свет маленства… Менавіта на ягоных зыркаросых прасцягах і нараджаюцца першыя захапленні, якія потым з гадамі наталяюцца з прагавітасцю, крэпнуць, вызначаючы лёс чалавека. Мяне ў маленстве навучылі палюбіць і кнігу, і прыроду. Кніга сваёй яшчэ неразгаданай таемнасцю ўвайшла ў душу “з дзедавых рук”, а прырода – палеская, некранутая яшчэ згубаю асушэння – адкрывалася таксама з ласкі дарослых. І тыя ж бабуля і дзед, і бацька, і маці, і вяскоўцы-суседзі – сцераглі кожны крок, “кеб дзе не заграз у балоце!”, “кеб якая гадзюка не ўджаліла!”, “кеб дзе ваўкі не раздзерлі!”. І яшчэ: “кеб дзе гранаціну якую не падняў!” Жывой і балеснай была ў маім Бабчыне памяць мінулай вайны. Яна жорстка кранулася лёсу і нашай сям’і. У Нямеччыну падлеткамі былі вывезены мае цётка Маня і бацька. Бацька вярнуўся, а Маня не вярнулася. І колькі бабуля Антося праліла слёз па дачцэ, якая страцілася за светам. (Потым праз гады цётка знайшлася, але ўжо не было ў жывых бабулі і дзеда). У вайну карнікі расстралялі сям’ю дзедавага брата Дзям’яна Мятліцкага. У партызанах быў сын Міша. На той момант, як бралі, дзед Яўхім якраз быў у іхняй хаце.

– А ваша фамілія?!
– Кірчанка!

Дзеда Яўхіма адпусцілі. Ён за руку вывеў з хаты і шасцігадовую пляменніцу Полю. Але на двары не ўтрымаў дзіцячай рукі – вырвалася, да сваіх пабегла. Дзед не мог гэтага дараваць сабе ўсё астатняе жыццё. Успамінаў, перажываў – курыў. Не раз прыводзіў мяне, малога, на калгасны двор, да былых сілосных ям – на месца расстрэлу. Адсюль пасля вызвалення астанкі пастраляных вяскоўцаў перавезлі на могілкі, узвялі над брацкай магілай абеліск з зоркай. Ямы засыпалі, з зямлёй зраўнялі. А неўзабаве на гэтым месцы распачалі будаўніцтва. Дзед абурыўся публічна:

Ну вот, дожились мы – какой то чиновник
На братской могиле поставил коровник.

Мабыць, ніхто з вяскоўцаў не данёс, куды трэба, дзеда не зачапілі. А потым ужо на франтоне нашай новай хаты з’явілася пяць чырвоных зорак – памяць пра сям’ю Дзям’яна Мятліцкага. Бацькаў стрыечны брат Міша вярнуўся з вайны, але, узрушаны крываваю памяццю, у Бабчыне не застаўся. Засталіся толькі гэтыя крывавыя зоркі. Яны чырванелі на сценах многіх вясковых хат. А болей, як на нашай, – аж сем! – было на хаце майго школьнага настаўніка Васіля Адамавіча Зелянкоўскага.

Ужо школьніку, юнкору “Піянера Беларусі” выпала пачуць ад вясковых старажылаў паданне пра тое, чаму наша вёска называецца Бабчын. Яшчэ з мангола-татарскіх набегаў, калі ацалела небагата людзей, сюды, на востраў сярод балот, дабавілася група знямоглых жанчын з дзецьмі на руках. Тут яны і абсталяваліся – высеклі ляда. Жылі ўдалечы ад трывожнага і пагрознага свету. Якім падобным да таго даўняга жыцця было жыццё вёскі ў пасляваенныя дні! Усе равесніцы майго дзеда – удовы. І памяць пра іхніх забітых мужоў засталася толькі ў іх вясковых прозвішчах – Іваніха, Пеціха, Касцеіха, Ахрэміха, Сідарыха, Ігнаціха, Сяменіха, Аўдзеіха… (Гэта з маёй вуліцы. Адна толькі суседка Якубіха дачакалася з фронту свайго мужа каваля).

У гэтым аўдавелым Бабчыне мне і выпала нарадзіцца 20 сакавіка 1954 года. Пасля Нямеччыны бацька быў прызваны ў армію, служыў сем год. Перад вайной сям’я маці выехала ў Новасібірскую вобласць. Вярнулася бабуля Аксіння ў Бабчын пасля перамогі зноў удавой, з чатырма малалетнімі дзецьмі, а двое ад першага мужа, ужо дарослыя, прайшлі сваю дарогу вайны – дзядзька Іван Кірчанка шляхі Фінляндскай і Вялікай Айчыннай, цётка Каця – жахоты акупаванага Бабчына. Тут, у Бабчыне, Міша Мятліцкі і Валя Сінкевіч і згулялі 1 мая 1953 года сваё вяселле.

1 верасня 1961 года я пераступіў парог Бабчынскай сярэдняй школы.
Двухпавярховы, з чырвонае цэглы будынак школы вабна праглядваў з-за рослых клёнаў, і я з прытоеным дыханнем, з мройлівым чаканнем – калі ж! – пазіраў на яго сцены і вокны зводдалі. Выкладзеныя яшчэ ў 1905 годзе сцены былі трывуча-стойкімі, адлівалі лагоднай чырванню. Пабліскваў у сонцы бляшаны дах, сіметрычнай строгасцю глядзеліся высокія вокны. Даведаўся потым, што будаўніцтва нашае школы выхадзіў па інстанцыях дэпутат царскае Думы, мясцовы свяшчэннік Драздоўскі. Ужо нейкая гістарычная патаемнасць ажывала на саміх калідорах, у светлых сонечных класах хапала зваблівай вышыні. Само сабой узнікала жаданне вучыцца. Уважлівай і лагоднай да кожнага з нас была першая настаўніца Алена Андрэеўна Дашук. На грыфелі школьнае дошкі мы пісалі крэйдай першыя словы.

Неўзабаве для мяне, як і для многіх аднакласнікаў, першай сапраўднай пакутай сталі ўрокі чыстапісання. Пёры-зорачкі пырскалі чарнілам на шурпатай паперы добрушскіх сшыткаў, часцяком пакідалі пляміны. З класа ў клас пераступала і гэтая марока пісьма чарніламі, аж да першай шарыкавай ручкі. Гэтыя ручкі неяк неўпрыкмет зрабілі “школьную рэвалюцыю” – дабавілі чысціні на старонках. Аднак яны і адправілі ў былое прыгажосць каліграфічную почырку. Якой, памятаю, была адметнай і прыгожай вязь літар у некаторых умельцаў пісьма з майго класа.

Ужо ў чацвёртым класе я напісаў свой першы верш. Дзед Яўхім памёр восенню, калі я пайшоў у другі клас – не было каму паслухаць. Бацька адносіўся да дзедавай творчасці з заўсёднай пагардай. Гэтак аднёсся б і да маёй. Дзядзька Павел, уральскі шахцёр, прывёз мне некалькі тоўстых агульных сшыткаў у падарунак. Ужо ў сёмым класе адзін з іх напалову быў запоўнены вершамі. Асабліва часта краналася слова пачынаючага паэта чараў хараства тае, у каго быў закаханы. Як самую вялікую таямніцу хаваў гэты сшытак глыбока ў парце. Пакідаў дома, прадчуваючы небяспеку, – з жахам уяўляў гэты сшытак у руках аднакласнікаў. Аднак вершы часцей за ўсё нараджаліся на ўроках – як пярэчанне той абавязковай працы, якую і патрэбна выконваць на ўроку. Не станеш іх занатоўваць у іншых сшытках. Даставаў агульны схытак патайна, спешна запісваў. Суседка па парце Люда Нікіценка не звяртала ніякай увагі на мае творчыя ўлоўкі. І вось аднойчы вяртаюся ў клас на званок з перапынка, а сцены трасе рогат. Мой сшытак у руках Колькі Рудчанкі.

– Паэт! Паэт! Паэт! – водгулле грому.

Укрыўджана-счырванелая аднакласніца, у слязах.

Назаўтра не пайшоў у школу – перажываў. Душыўся сорамам. Глыбока ў тумбачку засунуў ненавісны сшытак. У грубку потайкі захацелася кінуць – і кінуў! Але неўзабаве, астыўшы, завёў другі – таксама з дзядзькавых. (Гэты якраз і ацалеў на ўзвеях часу).

У гэты сшытак з-за пляча зазірнула неяк на ўроку мая любімая настаўніца рускай літаратуры Эмілія Мечыславаўна Купрэйчык, па яе парадзе даслаў вершы ў раённую газету, а потым у Мінск – у газеты “Піянер Беларусі” і “Чырвоная змена”. Упершыню вершы надрукавалі ў Хойніцкай раённай газеце “Ленінскі сцяг”, а потым пачаргова ў “Піянеры Беларусі” і “Чырвонай змене”, адкуль прыходзілі мне лісты ад уважлівых літкансультантаў Анатоля Сербантовіча і Сымона Блатуна.

Эмілія Мечыславаўна жыла на нашай вуліцы, ведала і не раз слухала майго дзеда Яўхіма, таму адразу ж як на прадаўжальніка яго вершатворчае справы на мяне паглядзела. А калі вершы пачалі друкавацца асабліва часта ў раёнцы, маёй літаратурнай падрыхтоўкай занялася ўсур’ёз, дзе там сягонняшнім рэпетытарам!.. Любімая настаўніца многіх вучняў Бабчынскай школы, яна дасканала ведала не толькі рускую літаратуру, якую выкладала, але і беларускую, была аднакурсніцай Івана Пятровіча Шамякіна, чым асабліва ганарылася. У суседнім Ленінскім пасёлку ў пачатковай школе настаўнічаў яе муж Раман Акімавіч. Разам з імі жыла яе незамужняя сястра Марыя Мечыславаўна, якая працавала нашым школьным бібліятэкарам. Мяне запрашалі па вечарах дамоў “на тэлевізар” (тады рэдкасць у вёсцы). Гаварылі-раілі. Склалі цэлую праграму абавязковай для прачытання літаратуры, хоць я і так гарнуўся да кніг усім сэрцам. Не толькі школьную бібліятэку наведваў, але і калгасную не забываў, у якую яшчэ з дзедам хадзіў. Цяпер калгасная бібліятэка перабралася на другі паверх новага Дома культуры, мела асобны ўваход. Бібліятэкарам працавала жонка аднаго калгаснага начальніка – абыякавая да кніг. І ўжо шасцікласнікам я ўсмак зачытваўся Мапасанам і Заля, чаго б ніколі не далі ў рукі ў школьнай бібліятэцы.

Дома ў маёй любімай настаўніцы я і здаваў, можна сказаць, самы сур’ёзны экзамен на літпрыгоднасць. Мяне пераканалі паступаць не на журналістыку, куды збіраўся, а на філалогію. Памятаю і сягоння словы аргументацыі: журналісты вывучаюць літаратуру павярхоўна, філолагі – глыбінна. Мудрыя словы! Асабліва сягоння яскрава бачна, як наша тэлебачанне і газеты верхаглядна праходзяцца па літаратуры.

Вывучаць глыбінна літаратуру на філалагічным факультэце БДУ імя У.І.Леніна, куды паступіў у 1971 годзе, мне пашчасціла ў Алега Антонавіча Лойкі, Вольгі Васільеўны Казловай, Міхася Рыгоравіча Ларчанкі, Ніла Сымонавіча Гілевіча, Івана Якаўлевіча Навуменкі, Дзмітрыя Якаўлевіча Бугаёва, Рыгора Міхайлавіча Семашкевіча, Вячаслава Пятровіча Рагойшы, Маргарыты Барысаўны Яфімавай…

І гэта толькі родную беларускую. А рускую, а замежную. Яшчэ адзін спіс дарагіх імён…

Філалагічны факультэт! Чатырохпавярховы корпус на Чырвонаармейскай. Інтэрнат на Паркавай магістралі. Незабыўныя дні студэнцкага юнацтва. Наша літаратурнае аб’яднанне “Узлёт”, прафесар, паэт, літаратуразнаўца Алег Антонавіч Лойка – яго нязменны кіраўнік. Філфакаўскае літаб’яднанне сфарміравала ядро не аднаго літаратурнага пакалення. Гэтак жа “шліфавала” і нас. Бяру ў рукі блакітны, як само неба над намі, зборнік вершаў “Вёсны” і чую незабыўнае водгулле студэнцкага літаратурнага жыцця. Быццам зноў прымоўкла сядзім у аўдыторыі, а вершы чытаюць па чарзе Ваня Рубін, Васіль Сахарчук, Люба Тарасюк, Жэня Мальчэўская, Коля Цялега, Толя Шушко, Саша Емяльянаў,Віця Стрыжак, Саша Пісьмянкоў, Валодзя Марук, Хрысціна Лялько, Тамара Купрэвіч, Вольга Русілка, Валодзя Мазго, Косця Жук, Валодзя Ягоўдзік… Перад кожным была свая літаратурная дарога. Некаторыя сышлі-саступілі з яе адразу ж пасля універсітэта, многія і сягоння нястомна крочаць па ёй. А некаторых ужо няма сярод нас. Абарвалася недапетая песня І.Рубіна, В.Сахарчука, В.Стрыжака, М.Цялегі, А.Емяльянава, А. Пісьмянкова, Л.Тарасюк, Я. Мальчэўскай. Светлая ім памяць і доўгае жыццё іх паэтычным радкам. Светлая памяць і вялікая ўдзячнасць і нашым “узлётаўскім” кіраўнікам – Рыгору Міхайлавічу Семашкевічу і Алегу Антонавічу Лойку.

У студэнцкія гады адбыліся мае пэтычныя дэбюты ў самых салідных літаратурных выданнях Беларусі – часопісах “Полымя”, “Маладосць”, “Беларусь”, “Нёман”, штотыднёвіку “Літаратура і мастацтва”. Паэтаў майго пакалення рэдагавалі і друкавалі такія аўтарытэтныя паэты і не менш аўтарытэтныя загадчыкі паэтычных аддзелаў, як Анатоль Вялюгін, Мікола Аўрамчык, Аляксей Русецкі, Браніслаў Спрынчан, Юрась Свірка. З Анатолем Сцяпанавічам Вялюгіным у мяне асабіста склалася сапраўднае чалавечае і літаратурнае сяброўства. Ён і стаў “хросным бацькам” першае кнігі “Абеліск у жыце” – адрэдагаваў зборнік на грамадскіх пачатках і напісаў прадмову. Першы паэтычны зборнік быў прыхільна сустрэты. 6 сакавіка 1981 года мяне прынялі ў Саюз пісьменнікаў Беларусі.

Яшчэ пісаў дыпломную работу па “Вечы славянскіх балад” Янкі Сіпакова пад кіраўніцтвам А.А.Лойкі, а ўжо быў запрошаны на штатную пасаду ў штотыднёвік “Літаратура і мастацтва”. Падарунак лёсу? Думаю, што проста А.Вялюгіну не хацелася ператвараць у ростань наша сяброўства, і ён папрасіў па-зямляцку галоўнага рэдактара “ЛіМа” Алеся Харытонавіча Асіпенку ўзяць філфакаўскага выпускніка на працу ў рэдакцыю. Ужо на руках было накіраванне ў Хойнікі. І мы шчыра з жонкай збіраліся ехаць туды. Хойніцкая раёнка для мяне была патаемнай прывабай. А тут такая прапанова! Многія раілі: заставайся. Дый што казаць, разумеў і сам добра – сур’ёзная літаратурная праца магла быць толькі ў сталіцы, толькі ў пісьменніцкім асяродку, у прафесійнай і духоўнай еднасці… А ўсе клопаты па пераразмеркаванні па-зямляцку шчыра дапамог вырашыць І.П.Шамякін. З гэтай просьбай Іван Пятровіч звярнуўся непасрэдна да міністра асветы М.Г.Мінкевіча. “Калі міністр пачне дакараць, што ў школу працаваць не едзеш, не пярэч, а глядзі вінавата” – параіў Шамякін. Атрымалася зусім адваротнае: усцешаны шамякінскай просьбай міністр папрасіў, каб не падвёў прызнанага майстра слова, пажадаў поспеху на літаратурнай дзялянцы. Пра тое, ці апраўдаў выдадзены літаратурны аванс, Іван Пятровіч напісаў у “Дзённіках”. І я ўдзячны народнаму пісьменніку, класіку айчыннай літаратуры за тое, што маёй творчасці даў адзнаку станоўчую. Нас потым звязала вялікае сяброўства – колькі незабыўных сустрэч! Колькі сумесных вандровак па Беларусі! Колькі адкрытых і шчырых гаворак пра літаратуру!

Іван Пятровіч падбухторыў мяне і на самую значную авантуру – балаціравацца на пасаду старшыні Саюза пісьменнікаў. Вельмі ж яму хацелася, каб справа, якой нястомна аддаў многія гады, будучы першым сакратаром творчага Саюза, займела дастойнага пераемніка. На маё шчасце, гэтаму не далі збыцца калялітаратурныя гульні. Стары творчы саюз мізэрнеў у вачах грамадства, бо сама літаратура перастала быць часткай партыйнай ідэалогіі. Творчы саюз станавіўся своеасаблівым прафсаюзам ад літаратуры, якой далі магчымасць дыхаць на ўсе грудзі. Зніклі цэнзура і сумнавядомы Галоўліт. А прафесіяналізм – гэта і ёсць той аргумент творчай свабоды, што, валодаючы ім, пісьменнік ніколі не напіша твор, які абразіў бы годнасць яго народа. Падобныя “творы” сягоння кляпаюцца на камп’ютэрах мноствам калялітаратурных дзялкоў, зрабіліся фінансавай помпай для некаторых і айчынных спрытнюг.

Каля пяці год працы ў штотыднёвіку “Літаратура і мастацтва” ўспамінаюцца мной з асаблівай пяшчотай. Выключная інтэлігентнасць і высокі прафесіяналізм Алеся Асіпенкі, працалюбства і дасведчанасць Аляксандра Капусціна, непадробны каларыт і творчая імпульсіўнасць Веры Вярбы, клапатлівыя адносіны Міколы Гіля, літаратурныя чытанні з Юрасём Свіркам, сяброўская ўвага Алеся Марціновіча, Анатоля Астрэйкі, Алеся Казаннікава… Напружаны, пошукавы ход планёрак і шумнагалоссе “Лімаўскіх пятніц”, калі ў кафэ Дома літаратара за гасцінны стол сядалі рэдактары, аўтары і героі твораў.

Бурліла літаратурна-культурнае жыццё Беларусі. Не толькі падводзіла пэўныя творчыя вынікі, аднак намацвала-шукала сцежку ў будучыню. Тады наіўна думалася многім: культура і літаратура ў грамадскім жыцці значаць усё! Яшчэ далекавата-прыцемненай сцяной стаялі разбуральныя наступы свету, якія пошасна хлынулі апасля, прынеслі свае “каштоўнасці”.

…Маладосць і даецца, відаць, на тое, каб узнімацца на крылы. Таму неўзабаве адчуў, што праца ў газеце, журналістыка, няхай і не скарацечная лімаўская, -- не маё. Хацелася напоўніцу скарыстаць набытыя філалагічныя веды. Напачатку 1983 года пачаў працаваць рэдактарам рэдакцыі крытыкі і літаратуразнаўства ў выдавецтве “Мастацкая літаратура”. Каля дваццаці год аддаў самаму хвалюючаму працэсу – нараджэнню кнігі. Ці можна перадаць тыя пачуцці, з якімі бярэш у рукі аўтарскі рукапіс, чытаеш засяроджана, чуючы жывое творчае дыханне чалавека, які гады працы аддаў гэтым старонкам, перагортваеш іх з асцярогай, сям-там падкрэсліваеш недакладнасці, захоплены талентам і пранікненнем у глыбіні жыцця, робіш усё тэхнічна належнае, каб рукапіс, прайшоўшы пад тваёй рэдактарскай увагай і мастацкі, і тэхнічны, і карэктарскі аддзелы і паліграфкамбінат, вярнуўся жаданым сігнальным экземплярам толькі што народжанай кнігі.

А сама выдавецкая рэдакцыя? Побач Вера Сямёнаўна Палтаран, Алесь Разанаў, Ала Сямёнава, Наталля Давыдзенка… Заходзяць Алесь Адамовіч, Васіль Быкаў, Янка Брыль, Уладзімір Калеснік, Іван Пташнікаў, Іван Чыгрынаў, Барыс Сачанка, Уладзімір Гніламёдаў, Уладзімір Конан, Фёдар Янкоўскі… Рабочыя моманты вырашаеш з галоўным рэдактарам Серафімам Антонавічам Андраюком і намеснікам галоўнага рэдактара Варленам Леанідавічам Бечыкам. І сягоння ганаруся ўсімі адрэдагаванымі і падпісанымі ў друк кнігамі. Кожнай з іх аддадзена часцінка душы, за гады працы іх набралася болей сотні…

Магчыма таму, што сам працаваў у “крытычным цэху” выдавецтва і ведаў усю сур’ёзнасць стаўлення крытыкаў да новых кніг, так доўга ішоў да другога ўласнага паэтычнага зборніка. “Мой дзень зямны” выйшаў у свет ажно праз пяць год пасля “Абеліска ў жыце”. Хацелася стварыць кнігу што называецца на вышыні, Анатоль Вялюгін і тут дапамагаў мне шчыра. Школа майстра – палымянскія падборкі, ашчадна адабраныя, “каб верш у верш”, -- як казаў сам Анатоль Сцяпанавіч. Строгім вокам прачытаў рукапіс незабыўны Варлен Бечык, параіў сёе-тое з залішне пафаснага апусціць. Ухваліў – падпісаў у друк.

Сягоння з горыччу адзначаю, што гэта мой апошні дачарнобыльскі зборнік. Яшчэ выйдзе напачатку 1987 года “Ружа вятроў”, таксама створаны да Чарнобыля, але ўжо самой датай выдання адсечаны ад таго залатога, поўнагалосага часу, калі думалася пра іншыя творы і кнігі, калі стваралася паэзія жыцця, а не страт.

Памятаю, з якім хваляваннем у сяброўскай падтрымцы Вадзіма Спрынчана і Алы Канапелькі ехаў у Хойнікі восенню 1986 года, каб перадаць прэмію Ленінскага камсамола Беларусі – кнігі з аўтографамі нашых вядомых пісьменнікаў – новай трэцяй школе. Родная, бабчынская, як і сама вёска, была ўжо за калючым дротам сумна вядомай на ўвесь свет зоны адчужэння.

У родных мясцінах пабываў за пяць дзён да аварыі. Пасля яе адразу ж паехаў забраць у Мінск сястру з двумя груднымі дзецьмі. Бываў і потым. Прыгадваю, як 29 жніўня 1986 года стоячы на падворку маёй роднай хаты ў Бабчыне, трое нас – І.П.Шамякін, Б.І.Сачанка і я – паведамілі суседзям-вяскоўцам, якія абступілі заезджых гасцей, пачутае раніцай у Гомельскім абкаме: прынята рашэнне выселіць Бабчын. Мае суседзі і людзі-перасяленцы з надпрыпяцкіх вёсак, якія знайшлі, як абяцалі ім, часовы прытул у бабчынскіх хатах, не адразу паверылі ўчутаму. І, магчыма, не паверылі б зусім, каб пачулі тое ад каго-небудзь іншага, а не ад Івана Пятровіча Шамякіна, любімага пісьменніка, паважанага і аўтарытэтнага чалавека. Аб суровай праўдзе сказанага промнікам-водсветам гаварыў і яго чырвоны значок-сцяжок дэпутата Вярхоўнага Савета СССР.

27 верасня 1986 года Бабчын быў выселены. Якраз на святое Узвіжанне, рэлігійнае свята, якое адзначалася ў вёсцы штогод. У апошні раз перад развітаннем бабчынцы вынеслі сталы прама на вуліцу, выпілі горкую чарчыну ростані і выцерлі слёзы. Апусцелі падворкі і хаты, схаваліся за высакарослай сцяной травастою. З гадамі вымахалі дрэвы і на самой вуліцы. Сягоння толькі вузкая чорная стужка асфальту прабіраецца ў іх зацені каля ледзь кметных хат. А цэнтр вёскі – жывы. Тут у былых памяшканнях магазінаў і двухпавярховых жылых дамоў асталяваліся навукоўцы з Палескага дзяржаўнага радыялагічна-экалагічнага запаведніка, працуюць вахтавым метадам, прыязджаючы нават з Мінска. Вясной на радаўніцу з’язджаюцца ў вёску былыя яе жыхары – прыбіраюць магілы бацькоў і дзядоў, плачуць над імі не толькі па мёртвых, але і па жывых. Заглядваюць і ў свае хаты, і зноў плачуць у выстылых сценах. Ужо разумеюць – ніколі сюды не вярнуцца. Многія з параскіданых па ўсім свеце аднавяскоўцаў пажадалі, каб іх пахавалі на бабчынскіх могілках. Як не штогод паяўляюцца тут свежыя надмагільныя груды. Дазіметр паказвае на іх радыяцыю ў дзесяткі разоў меншую.

Мой літаратурны Чарнобыль пачаўся з “Горкага выраю” – цыкла вершаў, змешчанага ў “Полымі”, потым у 1988 годзе па жаданні незабыўнай Яўгеніі Янішчыц ён выйшаў кніжкай у серыі “Бібліятэка часопіса “Маладосць”. Горкім чарнобыльскім смуткам прасякнуты мае кнігі “Шлях чалавечы” (1989), “Палескі смутак” (1991), “Бабчын” (1996), якая ў 1998 годзе была ўдастоена Дзяржаўнай прэміі Рэспублікі Беларусь імя Янкі Купалы. Напалову засталіся чарнобыльскімі па тэматыцы, бо перакідаю мост на другую сваю радзіму – Астравеччыну, -- “Жыцця глыбінныя віры” (2001) і “Замкнёны дом” (2005). Гэткай будзе і новая кніга “На беразе маім”, куды ўвайшлі не толькі новыя перавозніцкія і быстрыцкія вершы, аднак і выбранае з кніг папярэдніх.

Сягоння прынята рашэнне будаваць нашу беларускую АЭС якраз жа на Астравеччыне. Родныя мясціны маёй жонкі Ірэны Браніславаўны дарагія і мне ўжо больш трыццаці год, а дваццаць два з іх я жыў і тварыў тут наводдалі ад жахотаў Чарнобыля. Да Перавознік і Быстрыцы прырасло маё сэрца, зачараванае хараством запаветнай прыроды і светланоснасцю Віліі. Канешне, я разумею, што наша будучая атамная станцыя – станцыя новага пакалення і іншага тыпу. Што мы, беларусы, спасцігшы горкія ўрокі Чарнобыля, ніколі не аступімся ў эксплуатацыі станцыі, зробім усё, каб яна была бясшкоднай для людзей і для навакольнага асяроддзя. Дый экспартаваць лішкі электраэнергіі будзе эканамічна выгадна – побач Еўрасаюз. Аднак, думаючы пра ўласны жыццёвы і літаратурны лёс, зазначаю журліва:

Разгон бярэ прагрэс
Над куляю зямной.
Мой лёс – між дзвюх АЭС
Нацятаю струной.

Спадзяюся, што гэтая струна вытрымае, не парвецца…

У чэрвені 2002 года я быў прызначаны на пасаду галоўнага рэдактара часопіса “Полымя” і вось ужо сёмы год ім з’яўляюся. Знаходжуся ў эпіцэнтры сучаснага літаратурнага працэсу. Каб працаваць належным чынам, згадваю часта, што сярод маіх папярэднікаў былі Платон Галавач, Міхась Лынькоў, Пятрусь Броўка, Максім Танк. Аднак гэтыя старонкі сваёй біяграфіі , калі дасць Бог права на тое, напішу значна пазней.

Снежань 2008