Практыка: рэтраспектыва і сучаснасць
Петрыкаўшчына
Петрыкаўшчына
Рыма Кавалёва
дацэнт кафедры тэорыі літаратуры Беларускага Дзяржаўнага Універсітэта,
кандыдат філалагічных навук
Папрыпяцкая Петрыкаўшчына: песні, людзі, лёсы
Цёплы ліпеньскі дзень. Мы сядзім на беразе Прыпяці ў прывязанай да калочка лодцы. Я трымаю ў руках магнітафон, а гаспадыня павольна спявае песню “Ляцела страла” з каляндарнаго абраду ваджэння і пахавання “стралы”. Петрыкаўшчына не з’яўляецца ядром арэалу гэтага надзвычай цікавага абраду, звязанага, як адзначала ў сваіх працах беларуская фалькларыстка Г. А. Барташэвіч, з культам Перуна, зброяй якога лічыліся стрэлы – маланкі-перуны. У сваім бясконцым змаганні з супраціўнікам – богам падземнага свету, які падобна грэчаскаму Пратэю можа мець рознае аблічча, але аддае перавагу змяінаму, Грамоўнік пасылае ў яго свае вогненныя стрэлы, а той хаваецца ад боскага гневу дзе толькі можна. Выпадковымі ахвярамі міфічнай бітвы бываюць птушкі, жывёлы, людзі. Аб адным такім выпадку спяваецца ў абрадавай песні, якую я запісваю, дзе пасля кожнага радка ідзе прыпеў “Вох, і вой, люлі” з паўтарэннем другой яго часткі. Цытую па памяці:
Ляцела страла ды ўздоўж сяла,
Вох, і вой, люлі, ды ўздоўж сяла.
Забіла страла добрага молайца.
Ой, ляжыць цела, як папер, бела,
Ніхто к целечку не прыступіцца.
І ўяўляю сабе страх, які ахапіў людзей вы выглядзе яхвяры маланкі – боскага дакранання да смяротнага чалавека. І не дзіўна, што ўсе быццам акамянелі ад поўнай глыбокай павагі жаху. А далей у песні пачынаюцца дзівосы, калі старажытнае, язычніцкае пераходзіць у хрысціянскае рэчышча і ахвяру ўрачыста прымае царква:
Прыступілася Ганна Йванаўна,
Узяла цела ды й на ручанькі,
Панясла цела ды й да цэркаўкі.
Самі звонікі зазваніліся,
Сама цэркаўка адчынілася,
Самі свечачкі запаліліся,
Самі кніжачкі зачыталіся,
Само целачка ва грабе лягло.
Толькі потым я звярнула ўвагу на відавочную невыпадковасць імя жанчыны – Ганна, якая прыняла цела на свае рукі. Так звалі маці Дзевы Марыі. У свядомасці беларусаў абедзьве жанчыны, Ганна і Марыя, натуральным чынам спалучыліся з культам язычніцкай багіні-маці і сваім з’яўленнем у песнях ускосна засведчылі яго наяўнасць у нашых продкаў, што жылі каля Прыпяці.
Адзін толькі прыведзены прыклад сведчыць, якія цікавыя факты можна адшукаць там, дзе ты і не чакаў з імі сустрэцца. А Петрыкаўшчына, яе Папрыпяцце, усцешыла і ўзрадвала нас, фальклорную экспедыцыю студэнтаў Беларускага дзяржаўнага ўніверсітэта, багаццем сваёй традыцыйнай культуры. Але напачатку пра людзей. Мы зваліліся, як снег на галаву, на мясцовых кіраўнікоў у в. Галубіца. Аднак ніхто не выказаў незадавальнення. Наадварот, сустрэлі вельмі ветліва і з разуменнем важнасці нашай справы для захавання фальклорных скарбаў. Частка студэнтаў засталася ў Галубіцы, і брыгадзір хуценька размеркаваў іх “на пастой” па хатах, а частку адвезлі ў суседнюю вёску Турок.
Ніколі не забуду нашага вяртання пасля практыкі ў Мінск. Галубіцкая група разам з мясцовымі жыхарамі так-сяк уціснулася ў аўтобус. Дзверы ледзь зачыніліся і не адкрываліся ні на адным прыпынку! Просто не маглі. А я з жахам глядзела, як на дарозе застаюцца мае студэнты, і нічога не магла зрабіць. Прыехалі ў Петрыкаў. Кінуліся ў дыспетчарскую. Уявіце сабе маю радасць, калі жанчына-дыспетчар адразу ацаніла памеры праблемы, выклікала вадзіцеля, а той, не вагаючыся, зноў узяўся за руль, і мы паехалі збіраць студэнтаў. Адны, як высветлілася, пайшлі да дырэктара саўгаса, і той ужо выклікаў транспарт, а тры дзяўчыны, басанож, рушылі па шашы да Петрыкава, спадзеючыся на папутку. Я была ўражана і самастойнасцю студэнтаў, якія не разгубіліся, і, галоўнае, дабрынёй і спачувальнасцю мясцовых жыхароў і ўлад. Некаторыя, супакойваючы студэнтаў, гатовы былі везці іх на ўласных машынах, калі нешта разладзіцца ў дырэктара. Дзякуй ім усім за гэта! Можна колькі заўгодна разважаць пра беларускі нацыянальны характар. Мы на сабе, летам 1983 года, адчулі дабрыню і ласку петрыкаўцаў. На студэнтаў глядзелі як на ўласных дзяцей і адпаведна ставіліся да іх як да родных, бо і свае ж дзесьці вучыліся, жылі, праходзілі вучэбную практыку. Я перачытваю дзённікі студэнтаў і ўсюды знаходжу знаёмае. “Калі шчыра, то ехаць адсюль не вельмі хочацца. Тым больш калі да цябе добра ставяцца” (Ларыса Сяргун). “Я думаю, што ніколі не забудзем сваёй першай практыкі. Тут мы лепш пазналі адна адну, пазнаёміліся з добрымі людзьмі і, што асабліва важна, пачулі народныя песні і палюбілі іх” (Святлана Сазон). Асабліва цікава чытаць уражанні гаражанкі Алены Рагаўцовай: “Нягледзячы на тое, што я вельмі далёкая ад вясковага асяродку, мяне кожны раз хвалюе ўсё, што адбываецца тут. Мяне цікавяць людзі, іх характары, норавы, адзенне і размова… Людзі тут аказаліся надзвычай добразычлівыя. Нас не толькі вельмі добра ўладкавалі, але і нам з задавальненнем спяваюць… Як хораша, што на свеце ёсць такія добрыя, адкрытыя, шчодрыя людзі, такія, як наша Вольга Мікалаеўна. Вялікі дзякуй ёй”.
Чаму я спынілася на дзённіках, а не пачала адразу з фальклору? За трыццаць гадоў адбылося шмат змен – і ў добры бок, і ў дрэнны. Цяпер тое колішняе адчуванне студэнткамі непаўторна добразычлівай вясковай атмасферы – гістарычны факт, эталонны метр, якім можна вымяраць сённяшні час. Вось што напісала пра сям’ю Вольгі Мікалаёўны Алена Рагаўцова: “А вось дзеці ў яе зусім розныя. Цудоўныя дочкі, працавітыя, сціплыя, і сын, які губляе сябе ад гарэлкі. Дзіўна, што ў адной сям’і, а так атрымалася. І ўсё-такі я лічу яе шчаслівай. У яе сямёра дзяцей, ёсць унукі, яе любяць і паважаюць. Ці ж гэта не шчасце? Канечне, шчасце. І хочацца спадзявацца, што на сучаснай Петрыкаўшчыне велічнае становішча дабрыні, мудрага і прыгожага фальклорнага слова не пахіснулася. Разам яны тая трывалася повязь часу, на якой трымаюцца самыя лепшыя рысы беларускага нацыянальнага характару, – высокародства, чуласць, своеасаблівая эстэтыка побытавай і духоўнай культуры, сціпласць і адчуванне хараства родных песень. Мне сустракаліся палескія вёскі, дзе пратэстанты, як і ў Заходняй Еўропе, спяваюць толькі свае творы, звычайна на матыў папулярных песень. А ў петрыкаўскай вёсцы студэнткі адзначалі, што іх інфармант Уладзімір Іванавіч, шчыры пратэстант, з задавальненнем спявае народныя пра крынічку і хлопца, які любіў дзяўчыну змалу, ды не атрымалася ўзяць, пра “мальчыка на чужбіне”, пра казака, гатовага з гора ўтапіцца ў глыбокай крыніцы, бо ў яго, прыгожага, і “очанькі кары”, і “чорныя брованькі”, а вось “не любяць дзяўчаты, ані маладзіцы”, пра каня, што “гуляў на волі”, і мілую дзяўчыну…
Народ, які не захаваў сваіх песень, не захаваў і сваю ўнутраную – духоўную – гісторыю. Ён будзе спяваць чужыя песні, што прыдуць збоку, калі наогул будзе спяваць. На пачатку 80-х гадоў, мы гэта дакладна засведчылі, петрыкаўцы спявалі з уласнага голасу. Зусім не рэдкасць былі сем’і, дзе спявалі здаўна, спяваюць цяпер і літаральна ўсе. Народ заўсёды інтуітыўна адчуваў, што старадаўні фальклор – гэта не проста ўвесяленне, а яго агульны з продкамі і нашчадкамі лёс, духоўны летапіс, заўсёды ўнікальны складам і зместам.
Песенные творы існуюць у памяці выканаўцаў блокамі. Аляксандра Яфімаўна Новак (1919 г.н.) пачала з лірычнай любоўнай песні:
Ой, што за конь стаіць,
На ім бела грыва,
Ой, панаравілась,
Ой, панаравілась
Мне такая дзяўчына…
Потым натуральна перайшла да вясельных і праспявала дзве – “Хвалілася бярозачка” і “Мамачка мая, кветка”, дзе дачка просіць аддаваць яе замуж узімачку, каб сабраць сабе сілчаку, пры гэтым тлумачыць:
У мяне сілка маленькая,
А ў свякрухі ніўка вялікая.
Са свякроўкаю не зажнулася,
Пад загонец павалюся.
Тэма свякруха і жніво пацягнула з памяці жартоўную жніўную, хоць спяваецца яна, як і ўсе жніўныя песні, на тужлівы, але вельмі прыгожы і багаты меладычнымі пералівамі матыў:
Ой, я ў полі жыта жала,
У мяне дома шкода стала.
У мяне дома шкода стала,
Што свякруха с плоту ўпала.
Што свякруха с плоту ўпала,
Усю крапівачку сумяла.
А далей выдатнейшыя ў сваёй іранічнасці радкі найпапулярнейшай на Беларусі песні:
Не жаль жа мне свякрухачкі,
Да жаль жа мне крапівачкі:
Она ўпала, то і ўстане,
А крапівачка ўся завяне.
Далей спявачцы ўспомнілася класічная жніўная “Ой пайду я дарогаю”, звязаная з папярэднім матывам нявесткі, якую не шкадуюць так, як шкадуюць роднае дзіця. Хоць у абедзвюх тоненькі галасок і татачка не можа распазнаць, чый ён, але ня роўна падыходзіць, ставіцца да іх:
Калі гэта маё дзіця,
Няхай яно пагуляе.
Калі гэта нявестачка,
Няхай ана й работае.
Асацыятыўнае счапленне песенных твораў назіралася і ў Хвядоры Іванаўны Зонкевіч (1912) з в. Снядзін. Яна пачала з балады пра дачку-птушку, якая праз сем гадоў вырашае “паляцець да сваёй мамачкі крыльмі”. У творы адсутнічае момант, калі брат не пазнае ў зязюльцы сваёй сястры і меціцца застрэліць птушку. Наадварот, ён бяжыць за зязюляй і просіць яе вярнуцца, бо “мамка ўмірае”. Як бачым, мясцовая версія балады адрозніваецца ад класічнага сюжэта трактоўкай вобраза брата.
Мінорны настрой баладнага твора справакаваў пераход да любоўнай песні на тэму недабранай пары: “Ой, ты, дзяўчына, ты пахуча зелле, // Не ўзяў я цябе, то прашу на вяселле”. Дзяўчына праклінае нявернага хлопца:
Штоб над табою сонейка не сіяла,
Штоб над табою зямля правалілася,
Як я с табой верненька любілася.
А для спявачкі стойкі характар гераіні – сігнал для выканання жартоўнай песні маналагічнага плану, дзе дзяўчына абмалёўвае пажаданую сям’ю, у якой яна хацела б жыці:
Аддай, аддай мяне, маць,
Дзе хораша ў хаце,
Дзе хораша ў хаце,
Дзе свякруха – гаваруха
Гаворыць са мной,
Гаворыць са мной.
Тут з залвіцамі добра разам жаці жыта, з маладымі дзевярамі – жартаваці, але ў меру, бо “мілы чарнабрывы нагайку гатуе”.
З’явіўся мілы, і Хвядора Іванаўна пераходзіць да вясельнай песні з матывам добрага жаніха:
Хадзі, Валечка, не сядзі
Да прачыні акенцы, паглядзі,
Да ці ясен месяц на гарэ,
Да ці харош Валодзечка на кане.
Харош, мамачка, вельмі харош,
Калі ж мне яго бог прынёс…
Далей вобраз жаніха на кані выклікае калядную песню з аналагічным вобразам:
У полі пад шчадром Іванка з канём,
Ой, грай мора,
Радуйся зямля!
У дудачку грае, моцна спявае.
Да гэтых спеваў мае дачыненне адзіная дачка караля, якая навучыла хлопца “у дудачку граці, клічна спяваці”. Тут цікавае азначэнне спеваў. У варыянтах з іншых мясцін Беларусі замест “клічна” спяваюць “слічна”, што крыху пазбаўляе вобраз выразнасці.
Тэма прыгожага хлопца працягваецца ў гарадскім рамансе “Сам кудравы, кучаравы, // Кудры ўюцца ў тры рада”, дзе апавядаецца пра смерць мілага па дарозе да дзяўчыны:
Ох, маставыя праламалісь,
А мой міленькі ўтанул.
Выпадкова ці не, але матыў вады далей адгукнуўся ў песні “Несла Галя воду”.
Іншая карціна назіралася, калі выканаўцаў было двое: тады логіка пераходу ад аднаго твору да наступнага не заўсёды прасочвалася.
Вось Ганна Іванаўна Курловіч (1903) і Пелагея Васільеўна Курловіч (1900) з в. Вышалоў пачынаюць з сямейнай песні пра добрага і дрэннага мужа “Ой, да выйду за варота”, а потым пераходзяць да антыпрыгонніцкай, якую варта працытаваць цалкам, бо падобныя творы знікаюць з рэпертуару:
Ляцела цяцёрка цераз нашы сёла.
Нешта ж нашая грамада хмурна й невясёла (2р.).
Ляцела другая, тая ў лузе ўпала,
У месяцы сенцябры паншчына прапала (2р.).
Ой задумаў стары пан пшаніцы купіці,
Стала пані да за панам снапочкі насіці (2 р.).
Захацеў стары пан мужыкоў наняці,
Паглядзеў у карман – няма чаго даці (2 р.).
Сацыяльная праблематыка па інерцыі падхопліваецца ў салдацкай песні “Мы сядзім у адкрытых ямах, як лісціначка дрыжым”. Вайна доўжыцца тры гады, адсюль зразумелае – “надаела нам вайна”.
Далей жанчыны праспявалі вясельную “Ой, у лузе бяроза стаяла”, адрасаваную дружкам, любоўную “Праважала мяне Таццяна”, чумацкую “Волы ж мае палавыя” пра паездку “у Крым па соль”, а потым за жартоўнай стос прыпевак, за якімі ўпярэмешку – любоўныя і сямейныя песні, у тым ліку баладная пра тое, як старэйшая сястра з-за рэўнасці тапіла малодшую, а тая прасілася:
– Пастой, сястрыца, пастой, не тапі,
Дарую калечка свайго жаніха (2 р.).
Псіхалагічна абумоўлены пераход да вясельнай песні “Не сядзі, дзевачка, не сядзі” пра прыезд жаніха, а потым чамусьці да песні пра смерць партызана “У зялёным лесе”, разбойніцкай пра тое, як “на той гарэ да агонь гарыць, да таго агню разбой сядзіць”, каляднага канта, як “спарадзіла Дзева Марыя бож’ега сына”, жніўнай жартоўнай, як “свякруха з печы ўпала, … аж печ пакасілася”, да якой натуральна далучыліся жніўная пра вяртанне з поля і касецкая “Касіў казак сена” з любоўнымі матывамі.
Які адсюль вынікае вывад?
Калі студэнты працавалі з дзвюма жанчынамі ці групай, то перад імі разгортвалася палітра мясцовага рэпертуару ў разнастайнасці жанравых разнавіднасцей песенных твораў. Калі інфармантка была адна, то яскрава паўставалі асабістыя прыярытэты. Асацыятыўны ланцужок твораў гарманічна кампанаваўся ў суладдзі з асаблівасцямі фальклорнай свядомасці спявачкі. Напрыклад, ядро рэпертуару Ганны Андрэеўны Марцінкевіч (1938) з в. Турок складалі старыя і новыя частушкі – вясёлыя і крыху сумныя задзірыстыя і аптымістычныя. Працытуем некалькі твораў:
Пела, пела і напела
На сваю галовачку,
На чатыры дзевяры,
На пятую заловачку.
Кабы я, кабы я
Сцеклянная радзілася,
Я бы з гора і таскі
Упала і разбілася.
Я не лебедзь, я й не гусь,
Па мору плаваць не баюсь,
Панаравіцца жанаты,
Я й жаны не пабаюсь.
Мне сягодня сон сасніўся,
Галубок увідзіўся.
Так скажы, мілёнак, мне,
За што ты абідзеўся.
Праважаў мяне мілёнак
І хацеў пацалаваць.
Маць у акошка ўвідала:
“Гражданін, не балаваць!”
Наш саўгас, адмецім прама,
На Венецыю пахож:
Пасля дождыку дадому
Толькі ў лодцы даплывёш.
Археолагаў прыслалі,
У полі тут і там гара.
Рылі гору, клад іскалі,
Адшукалі трактара.
Мой мілёнак за работу
Палучыў пахвальны ліст.
А цалуецца ён плоха,
Відна, не спецыяліст.
Звычайна прыхільніцы прыпевак маюць у рэпертуары гарадскія любоўныя песні і рамансы, у тым ліку жорсткія і сентыментальныя. Ганна Андрэеўна пасля прыпевак сапраўды звярнулася да песні пра Лілю і капітана, якому бацькі не дазвалялі браць шлюб з гэтай дзяўчынай. Капітан, як і абяцаў, вяртаецца праз год, але Лілі ўжо няма, і яму застаецца толькі гаварыць:
Ой, Лиля, Лиля, дорогая,
Как рано ты от нас ушла.
Как много счастья и любови
С собою, Лиля, унесла.
Тут смерць разлучае закаханых, а ў песні “Когда мне было лет семнадцать” зусім іншае: гісторыя няроўнага і нядоўгага кахання маладзенькай дзяўчыны і старога, які потым груба адмаўляецца ад яе, і той нічога не застаецца, як скончыць жыццё самагубствам падобна Ганне Карэнінай:
А я иду, а поезд мчится,
И я головочку туда.
Свою головку погубила
Через седого старика.
Падобныя творы, завезеныя з Расіі, не знішчылі традыцыйны любоўны фальклор, які абслугоўваў вёску на працягу стагоддзяў. Яны сталі побач як знакі знешняга свету, дзе, высвятляецца, тыя ж праблемы, што і ў вясковым асяроддзі, толькі выказваюцца аб іх больш экспрэсіўна, з надрывам. І таму побач з амаль асіміляванай песняй пра каханне “Ой, ночанька, ой, цёмная, // Баюсь дамой ісці” ужываюцца мясцовыя варыянты шырока вядомых на поўдні Беларусі любоўных і сямейных песень “Шумяць вербы, шумяць ліпы”, “Чырвоная вішня з-пад кораня выйшла”, “Вецер з поля, хвіля з мора, // Ой, да давяла любоў да гора”, “Зашумела ой, да дубровушка, // Да заплакала ўдовушка”, “Чырвона каліна белым цветам цвіла, // Цераз цябе, казачэнька, мяне маці біла” і інш.
У свае сорак пяць гадоў Ганна Андрэеўна, як і ўсе жанчыны яе ўзросту, выконвала вясельныя і каляндарныя песні. Адна з іх, што адрасавалася нявесце, даволі доўгая за кошт паўтораў з уключэннем новага персанажа, пачынаючы з татачкі і завяршаючы міленькім, з якім урэшце будзе размова:
Ой, на гарэ [незразумелае слова] кветкі зацвілі,
Усю гору каменную ой, укрылі.
А тудою йшла Святланка ой, ціхенька,
А за нею её татко (мамко, братка, міленькі) блізенько.
– Не йдзі, не йдзі, мой татко, за мною,
Бо не мець мне размовачкі з табою…
Гарадскі раманс “Вечар вечарае” пра бедную Марусю, сямейную песню “Вары, маці, вячэраці” пра дачку, што “на чужыну выйшла”, баладу пра нявестку, што ператварылася ў тапаліну, праспявала Марыя Раманаўна Жукавец (1934 г. н.) з в. Турок.
Дастаткова асэнсавання фальклорнага рэпертуару некалькіх жанчын сярэдняга ўзросту, каб зразумець, што ў петрыкаўскіх вёсках ў 80-я гады не адбылося карэннай змены эстэтычнага арыенціру, гарадскія песні не сталі прыярытэтнымі, не пахіснулі каштоўнасці сваіх, родных, мясцовых. У жывой культуры, а фальклор ёй з’яўляецца, заўсёды адбываюцца змены. На прыняцце хрысціянства сфера традыцыйнай беларускай культуры адгукнулася новымі творамі, а старажытныя абрадавыя песні ўзбагаціліся новымі акцэнтамі.
Вёска Турок парадавала нас каляднымі песнямі. Тут і класічная песна пра ваджэнне “казы” “Ого-го-го, каза”, але зноў жа з мясцовай дэталлю. У гаспадароў просяць дароў для ажыўлення “казы”, “штоб наша каза з-пад прыпечка ўстала”. І гэты штрых – “з-пад прыпечка” – надае твору своеасаблівы каларыт.
Вядомы тут і класічны калядны кант пра нараджэнне Хрыста:
В Рождество Хрістово
Ангел прілецел.
І, летучы с неба,
Людзям сповестіл:
– Все людзі святкуйце,
Цэлы дзень таржэствуйце
Хрістова нараджэнне.
Я лечу ад Бога,
Радасць вам прынёс,
Што на свеце белом
Нарадзіўсь Хрыстос.
Скарэй паспяшайце
Дзяціну шукаць.
А адна шчадрэцкая песня – яўны мясцовы вынік дыялогу язычніцкай і хрысціянскай культур:
Шчодры вечар, пане гаспадар!
Сцеражы божа твой тавар!
У цябе жонка чарнаброва.
Шануй жонку, як барвінку.
Як барвінец процвітае,
Чалавек жонку выправажвае:
– Пайдзі, жонку, у той дом,
Дзе Ісус Хрыстос нарадзіўся.
На прыстоле паложуць,
Будзем яго цалаваць
І ў ручанькі і ў ножэчкі.
Выносьце нам грошы і піражэчкі!
Хрысціянскія элементы прысутнічалі ў каляндарнай гаспадарскай песні пра прыход трох госцікаў – яснага сонейка, яснага месяца, дробнага дожджыка, прычым сонейка хвалілася сваім ранішнім узыходам менавіта па Раждзяство, калі “ўзрадуецца весь мір хрэшчоны”. Такім чынам, у творы сэнсава спалучыліся дзве падзеі – язычаская (нараджэнне новага сонца) і хрысціянская (нараджэнне Хрыста).
Ёсць і зусім непадуладныя хрысціянству з’явы народнай культуры. Адна з іх – Масленіца. Як нам казалі, вельмі вясёла святкуюць у Галубіцы провады зімы – такі тут змест надаецца Масленіцы. Традыцыйна катаюцца на конях, а з горак – на санках. Да чаю пякуць бліны. У пэўным месцы ўмацоўваюць слуп, які паліваюць вадою, каб ён пакрыўся ільдом. Спаборніцтва – неад’емная частка старажытных святаў, якое сімвалізавала перамогу новага, маладога, моцнага над старым, аджыўшым, – прысутнічае і ў галубіцкай Масленіцы. Таго, хто здолее залезці да вярхушкі слупа, чакае ўзнагарода-прыз: боты, самавар або прыгожая цацка. Для дзяцей маці рыхтуюць пячэнне ў выглядзе калечак і сонейка. Свята завяршаецца паленнем размаляванай лялькі.
А як на Петрыкаўшчыне суадносяцца паміж сабой жаночы і мужчынскі фальклорны рэпертуар? Мужчыны-інфарманты даволі рэдка трапляюць у поле зроку збіральнікаў, калі не мець іх на ўвазе спецыяльна. Такая мэта была ў студэнткі Г. Цярошынай, якая сустракалася з Мікалаем Сямёнавічам Курловічам (1905 г. н.), Пятром Мікалаевічам Курловічам (1930 г. н.), Сямёнам Апанасавічам Дамасевічам (1918 г. н.) – усе з в. Турок, Андрэем Міхайлавічам Жыжэўскім (1925 г. н., в. Рубча), гэта значыць з прадстаўнікамі даваеннага пакалення. Яны прайшлі вайну, і тая наклала адбітак на іх здароўе, умацавала цікавасць да твораў сацыяльнай і гістарычнай праблематыкі. З любоўных і сямейных песень мужчыны аддаюць перавагу творам з даволі рэзкімі канфліктамі і перапетыямі, не цураюцца жорсткіх рамансаў і быццам не заўважаюць існавання вясельных песень.
Сямідзесяцівасьмігадовы М. С. Курловіч пачаў са шчымлівай любоўнай песні пра казака “Ой, не шумі, лужэ зеленое, // Да не плач, не журыся, молодой казак”, дзе герой звяртаецца за мілай з такімі словамі:
А я памру скора, а ты будзеш жыці.
Ведаеш, мая міла, гдзе мая магіла?
Ой, мая магіла краснее мора.
Параўнанне для нас незразумелае, але, відаць, мае пэўны сэнс. Спявае ён песню, дзе аповед вядзецца ад імя жанчыны – “Хадзіла, брадзіла па вішнёваму садочку” і гарадскую “Пойдем, пойдем, друг любезный, // По вишнёвому саду гулять” пра разлуку і, зразумела, салдацкую, карані якой у рускім фальклоры, “Паслушайце, братцы, да савету маяго”, а яшчэ пра маці, якая, пайшоўшы вады браці, “свайго сына ў паходзе пазнала”.
Трэба думаць, што Пётр Мікалаевіч Курловіч, якому за пяцьдзясят, частку песень перанаяў ад Мікалая Сямёнавіча. Магчыма, гэта наступныя: “Ляцела пуля цераз гору” пра параненага салдата і плач маці на беразе Дуная, “Впереди идёт повозка, // На повозке красный крест” пра салдацкія лісты дадому, якія запісвае для іх санітарка (“Ее муж давно убиты, // А она всё ждёт его”), “Едет, едет командир Чапаев” пра байца-сірату, якому няма да каго вяртацца з фронту і ён шкадуе, што не загінуў у баю, “Там в саду при долине” – зноў пра непрыкаянага сірату з думкамі пра смерць і магілу, да якой ніхто не прыйдзе, “только раннею весною соловей запоёт”.
Звернем увагу на адну якасць фальклорнай свядомасці мужчын – сцвярджэнне праз ядро рэпертуару сваёй ідэнтычнасці, маскуліннасці, таго, што адрознівае іх ад жанчын. Гэта якасць, як нам падалося, не вынік адмовы ад лакальна-рэгіянальнай песеннай традыцыі, бо сярод песень Андрэя Міхайлавіча Жыжэўскага шэраг твораў пра складаныя любоўныя і сямейныя стасункі (“Ой, там на пакосе Васіль сена косіць”, “Ой, у лузе, у лужку, у шырокім полі”, “Ой, там на гары, ой, там на крутой”, “Ой, не спіцца, не ляжыцца”, “Касіў казак сена”, “Шумяць вербы, шумяць буйны” і інш.) суседнічае з “мужчынскімі”, часцей рускага паходжання, тыпу “По сибирским степям и долинам // Партизанский отряд проходил”, “Летел ворон через лес зеленый”, “Тучки темны, тучки ясны” і да т. п., а таксама “жорсткім” рамансам “Сидит Катя за решеткой”. Між тым менавіта ад Андрэя Міхайлавіча быў запісаны вельмі добры варыянт каляндарна-абрадавай песні пра стралу “Ой, пашла страла, пашла ў сяло” з прыпевам “Ох, і я хмелю”.
Цяпер любяць перапісваць гісторыю Вялікай Айчыннай вайны. У нашых студэнтаў была магчымасць даведацца пра яе жахі з вуснаў народа, які перанёс усё на сабе больш за іншых. Я чытаю дзённік Галіны Цярошынай і разумею гістарычную каштоўнасць гэтых скупых, але праўдзівых запісаў:
“8 июля. Много разговаривали с жителями деревни. Про праздники, обряды, про песни говорят мало, без желания. Зато очень тронула и нас и женщин вечная, страшная тема – тема войны. Они говорили о том, что мы давно знаем, но как ужасно – жить в войну, видеть врага, быть свидетелями смерти родных, друзей, соседей, видеть, как сгоняли людей целыми деревнями и сжигали, как закапывали живыми в землю.
Народ всеми силами боролся против завоевателей. Были партизаны, колхозники уберегали у себя раненых, больных.
Живы матери, чьих детей, восемнадцати-семнадцатилетних, убивали, угоняли в Германию, буквально высасывали кровь. Очень интересная биография у шестидесятилетней Настасьи Левковой. Она была в концлагере в Германии, в Америке.
Были и предатели. Староста Муромский на глазах у соседей убил свою родственницу, куму”.
Наступныя запісы студэнткі пра спевакоў-мужчын і іх лёс:
“11 июля. Сегодня говорили с замечательными людьми – отцом и сыном Курловичами. Оба прошли всю войну, оба были ранены, оба инвалиды, у обоих большие семьи. “Богато знаюць песень”, говорят про Курловичей в деревне. И правда, песни их не простые. Важные, нужные, содержательные. Из них много можно узнать о прошлом Родины, прочувствовать чувствами наших родителей и родителей наших родителей, прожить их жизнью.
12 июля. Была очень интересная встреча с Андреем Михайловичем Жижевским и его женой… “Трэба було родныя мясціны адстойваць” во время войны. И он встал на защиту Родины, партизанил на Полесье. Тяжелая судьба выпала на долю этого человека и его жены. В 44-м был контужен. Пробыл в госпитале 1 месяц, лежал в безнадежном состоянии. После войны вернулся домой. И тут – новое горе. Из семнадцати детей выжили только семеро”.
Рыгор Раманавіч Шырма назваў песню душой народа. Можна дадаць: яна народны лёс таксама, лёс усіх беларусаў і гэтай яго часткі – жыхароў петрыкаўскіх вёсак Галубіца, Турок, Вышалаў, Багданка, Славік, Лясковічы і іншых, што месцяцца па-над Прыпяццю і ў прыпяцкіх лясах.
З дзённіка Галіны Цярошынай:
“16 июля. Завтра уезжаем. Всё-таки многое дала мне моя практика… И кто знает, может быть, я записала что-то очень важное, что может пригодиться в научной работе, что может стать известным?..”
Перада мной чатыры тоўстыя папяровыя папкі, бітком набітыя справаздачамі студэнтаў, прагледзела я цалкам адну, а з другой толькі матэрыялы Галіны. Што ў астатніх? Якія студэнцкія знаходкі, якія чалавечыя лёсы апынуліся па-за межамі гэтага артыкула, можна толькі здагадвацца. Калі б не новыя тэхналогіі, заставалася б толькі пашкадаваць, што ўсё асядае ў фальклорным архіве і невядома, калі ўбачыць святло. А цяпер, на заканчэнне, скажу для петрыкаўцаў наступнае. Вучэбна-навуковая лабараторыя беларускага фальклору філалагічнага факультэта БДУ пад кіраўніцтвам кандыдата філалагічных навук, дацэнта Таццяны Марозавай ажыццяўляе праграму па стварэнні электроннай базы дадзеных. А гэта значыць, што да матэрыялаў фальклорнай практыкі 1983 года будзе мець доступ не толькі сталічны фалькларыст, а любы зацікаўлены жыхар Петрыкаўскага раёна, любы краязнаўчы гурток, гісторыка-краязнаўчы музей.
Гэтыя матэрыялы – ужо гісторыя, але гісторыя сапраўдная і таму вартая ўвагі, асэнсавання і вывучэння.
Вольга Фелькіна
дэкан філалагічнага факультэта УА “Брэсцкі дзяржаўны ўніверсітэт імя А.С. Пушкіна”,
кандыдат філалагічных навук
Трыццаць гадоў таму, на першым курсе філалагічнага факультэта БДУ (тады яшчэ імя У.І. Леніна) я даведалася, што паходжу з самых багатых на фальклор мясцін – з поўдня Беларусі. Тым, хто меў бабуль-дзядуль у Брэсцкай і Гомельскай абласцях, дазвалялася ехаць на фальклорную практыку самастойна.
Летам 1983 года разам з сяброўкай – Віялетай Хвайніцкай – я паехала ў родную вёску маіх бацькоў. Дакладней кажучы, гэта некалькі вёсак Брынёўскага сельскага савета, якія сыходзяцца каля магазіна і школы: Брынёў, Слянзакі, Серп (далей ёсць і Молат), Чырвоны Сцяг. Да рэвалюцыі 2017 года тут быў маёнтак пана Грыневіча (магчыма, і вёска раней называлася Грынёў). Пан гэты меў капрыз завесці на сваіх землях “польскую нацыю” і прывёз некалькі сем’яў з Сілезіі і Мазоўшы. Так і ўзніклі Слянзакі, а таксама Мазуры і Піліпоны. Атрымліваецца, што я з’явілася на свет дзякуючы дзівацтву пана Грыневіча, бо мой бацька паходзіў як раз ад тых палякаў з Сілезіі, нарадзіўся на Слянзаках. А мамы маёй не было б без рэвалюцыі, што выгнала пана за мяжу: адзін яе дзед нарадзіўся ў Бранёве, а другі прыехаў ў дваццатыя гады з Мазыра, каб заснаваць камуну. Ад гэтай камуны і засталіся назвы “Чырвоны Сцяг”, “Серп” і “Молат”.
У гады майго дзяцінства і юнацтва ў Брынёве любілі спяваць. Не толькі на вяселлях – звычайна едуць жанчыны вечарам з поля на кузаве машыны і спяваюць:
Ой, там у полі, у полі
Сцелецца дымкай туман.
Там па зялёнаму гаю
Козак з дзяўчынай гуляў…
Мне не вельмі падабалася гэтая песня, яна выглядае “навадзелам”. Толькі падчас практыкі я пачула іншыя, сапраўды шчымлівыя, старажытныя. Памятаю ўсмешлівую бабульку, што спела нам “Цячэ рэчанька…” Мая мама, паслухаўшы запіс, спела другі варыянт песні. А пасля сваю любімую –
Зялёная вішня
З-пад кораня выйшла.
Аддай мяне, маці,
Дзе жыць непрывычна…
А раней яна мне ніколі не спявала народныя песні. Дарэчы, і мая бабуля, заўсёды маўклівая, стрыманая, успомніла некалькі частушак.
Нечакана ў тое лета раскрылася баба Лена, бабуля маіх стрыечных брата і сястры. Прынесла кошык яблык (хоць раней ніколі не завітвала) і праспявала песню-гульню пра курку-чабатурку: радкі прыпеву паўтараюцца кожны раз з новым і новым дабаўленнем. Добрая трэніроўка памяці і адначасова вясёлы танец-карагод.
З адной жанчынай мы выпадкова пазнаёміліся каля магазіна, пакуль чакалі машыну з хлебам (хлеб у тыя гады ў вёсках раскупаўся імгненна). Яна была родам з іншага раёну і праспявала нам “І туды зара, і сюды зара…” Варыянт гэтай песні выконвалі “Песняры”, але той, неапрацаваны, непрафесійны, усё ж больш кранае душу.
Найбольш мяне ўразіла сям’я, якая спявала ў поўным складзе: бацька з гармонікам, маці, дзеці – сямейны ансамбль. Цвярозы мужчына-гаспадар тады на сяле ўвогуле быў рэдкасцю, а тым больш такі творчы!.. Прасторная чыстая хата, шчаслівыя твары, ўсе падобныя адзін да аднаго… Сапраўдная вясковая ідылія.
Амаль усе, да каго мы звярталіся, былі рады падзяліцца скарбамі народнай творчасці. Толькі адно выключэнне памятаю. За год ці два да практыкі я была ў Брынёве на вяселлі, і мяне ўразіў сват, што дзяліў каравай. На кожны падарунак у яго была прымаўка, кожны кавалачак перадаваўся з новым жартам. Мы хацелі запісаць гэтыя прымаўкі на практыцы, але той чалавек нам адмовіў. Пабаяўся, што страціць сваю “эксклюзіўнасць”, набудзе канкурэнтаў.
Добра, што застануцца нашы запісы. Думаю, што больш ніхто ў Брынёве фальклор не збіраў, такое багацце магло страціцца назаўсёды. “Ні цені, ні следу”, як казала мая бабуля. Неўзабаве можа знікнуць і сама вёска, бо там плануюць здабываць адкрытым спосабам нейкія карысныя выкапні. Але які сэнс капаць зямлю, калі найдаражэйшы скарб на паверхні? Гэта наша духоўная спадчына, без якой мы перастанем існаваць як народ.