Нашы перакладчыкі
Міхась Кенька
Ад аўтара
Творы польскага пісьменніка Генрыка Сянкевіча добра вядомы ў свеце. Яго гістарычныя раманы «Крыжакі», «Quo vadis?», трылогія «Агнём і мячом» перакладзеныя на многія мовы свету, яны неаднаразова перавыдаваліся, экранізаваліся. Але нядаўна польскі чытач адкрыў для сябе шэраг твораў, якія не перавыдаваліся з даўніх часоў, а пры жыцці пісьменніка былі змешчаны ў часопісах. Іх сабраў і выдаў у 1967 годзе пад назвай «Казкі і легенды» вядомы польскі вучоны і выдавец Томаш Ёдэлка-Бужэцкі. На схіле жыцця Генрых Сянкевіч пісаў невялікія навелы, стылізуючы іх пад казкі, паданні, падаваў іх з прыхаванай сатырай і сакавітым гумарам. Прапаную чытачам «Дзьмухаўца» пераклад дзьвух такіх навел. Першая з іх, пераказаная з гумарам народная казка, другая – дакладна занатаваная ў запісе казка, якую пераказаў аўтару вядомы польскі фалькларыст Сабала. Гэтая казка ўся перасыпана словамі з закарпацкага дыялекту, які немагчыма перадаць у перакладзе. Каб паказаць далікатнасць апавядальніка, пакінута толькі прыслоў’е-прабачэнне «пшапрашам пана», якое ён час ад часу ўстаўляў у сваю гаворку.
Пераклад зроблены з выдання
Henryk Sienkiewicz: Baśnie i legendy w cyklu Dzieła wybrane. Wybór, wstęp i przypisy Tomasz Jodełka-Burzecki.Warszawa: Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, 1991.
Як пан Любамірскі вярнуўся і царкву ў Тарнаве пабудаваў.
Паводле народнага падання
Калі наш Гасподзь Ісус нарадзіўся ў Віфлееме, пан Любамірскі, той, што родам з Тарнавы, быў яшчэ язычнікам. Але чалавек ён быў мудры і ўдумлівы, і, пачуўшы, што немаўля Ісус вельмі не любіць язычнікаў і іншых ерэтыкоў, ён стаў думаць: як бы пераканацца, ці праўда гэта?
Стангрэт, вазніца з Кракава, які вазіў яго ў карэце, запрэжанай яго чатырма коньмі, казаў яму, што прасцей за ўсё будзе сесці ў брычку, з’ездзіць у Віфлеем і там самога Найсвяцейшага немаўля распытаць. Як на тое, пан Любамірскі незадоўга да гэтага ваяваў з туркамі і столькі грошай на войска выдаткаваў, што ў рэшце рэшт і Тарнаву ў габрэяў заклаў. З тае прычыны не меў грошай на дарогу не толькі ў Віфлеем, але нават і ў Кракаў.
Ён думаў і думаў, як бы яму выкруціцца, пакуль аднойчы да яго не прыйшоў стары вандроўнік і сказаў яму так:
– Далёка адсюль, на Захадзе ёсць Бабіна гара. Яна такая высокая, што цень ад яе падае на сем міль. На самым версе гэтай гары жыве злосная багатая ведзьма, якая шые для Анціхрыста кашулю. Кожны год адзін толькі шывок дазваляецца ёй рабіць, але калі кашуля пашыецца, то якраз народзіцца Антыхрыст і пачне ваяваць са святой верай. Адпусціць яна кожнага абяцае, – запэўніў ён. Гэтая ведзьма любога да сябе дапусціць і грошы дасць яму забраць, колькі захоча, і адпусціць. Толькі ніколі людзі не бачылі, каб хто вярнуўся.
– Чаму так? – пытаецца пан Любамірскі.
– Таму вось, – кажа дзед, – што яе жудасныя цмокі і ўсялякія змеі ахоўваюць, так што калі хто вяртаецца, то за ім гоняцца, а калі дагоняць перш, чым уцякач з ценю выйдзе, то на дробныя мэтлухі яго раздзяруць.
Стаў пан Любамірскі ў галаве чухаць, таму што вельмі яму гэтыя драконы і змеі не спадабаліся, а грашмі ён вельмі хацеў бы разжыцца. Але пасля таго, як ён развітаўся з дзедам, яму прыйшло ў галаву, што раз ёсць такія людзі, якія і самога д’ябла могуць абдурыць, то ўсё ж такі і з гэтай пошасцю з Бабінай гары можна справіцца. Калі пайсці на хітрыкі. Ішоў дзень, другі і трэці, нарэшце ён сказаў сабе: «Або пан, або прапаў», – і паехаў.
Любамірскі ўзяў сем добрых сытых коней і першага прывязаў да дрэва ў тым месцы, дзе цень ад Бабінай гары канчаецца, другога на мілю вышэй, трэцяга зноў на мілю – і так да шостага, толькі на сёмага сеў і да ведзьмы на ім паехаў.
Ён едзе туды і азіраецца направа, азіраецца налева, а тут ляжаць, як бярвёны паміж досак, то драконы брыдкія з трыма галовамі, то цмокі велізарныя, то гадзюкі і жабы. То адзін, то другі падымуць часам галаву, зашыпяць, зубамі шчоўкнуць, але яму нічога не гавораць.
– Гэй! – думае пан Любамірскі – каб гэта былі звычайныя драконы і змеі, можна было б ім мячом галавы пасекчы, а супраць пякельных сіл шабля не дапаможа – і трэба, напэўна, з бабай нешта зрабіць, інакш жывым не вярнуся.
Дайшоў нарэшце да вяршыні і глядзіць: сядзіць страшнае пякельнае стварэнне, кашулю шые. Саскочыў пан Любамірскі з каня, пакланіўся бабе па-кавалерску і так ветліва ёй кажа:
– Як справы, – кажа, – старая падэшва ад ботаў? Я прыехаў сюды па твае скарбы, бо свае на вайну выдаткаваў, а цяпер мне на дарогу трэба. Дасі – добра, не дасі – таксама добра, толькі не цягні, а то мне гэта надакучае. Засмяялася на гэта баба так, што пан Любамірскі апошні яе адзіны карэнны зуб убачыў, і кажа:
– Ой-ёй, а чаму б і не? Вось бачыш тут у мяшках каля мяне золата, жэмчуг і брыльянты, бяры колькі хочаш, але спачатку выпі са мной віна.
Яна ўзяла адразу дзве шклянкі, наліла віно з аднаго жбана ў адну, з іншага ў другую і кажа:
– Ну, будзь здароў!
Але пан Любамірскі, які, як казалі, быў чалавек разумны і ўдумлівы, зразумеў, што раз баба не з аднаго жбана ў абедзве шклянкі лье, значыць, у гэтым павінна быць нейкая хітрасць. Тады ён стаў круціць галавой і глядзець так, нібы нешта ўбачыў за бабай.
– Што ты выглядаеш? – пытаецца баба.
– Ды вось туман разышоўся, і можна ўбачыць крыжы на цэрквах у горадзе.
Абурылася ведзьма.
– Дзе? – пытаецца.
– А за тваёй спінай.
Баба павярнулася і прыкрыла вочы рукой, а пан Любамірскі хутка памяняў шклянкі.
– Ды што ты вярзеш? Туман яшчэ густы, – кажа, – а ён на гэта:
– Мабыць, мне выдалася.
Яна зноў узяла шклянку.
– Ну, за тваё здароў’е!
– Будзем здаровы!
Яны выпілі.
Ледзь выпілі – бразь баба на спіну і заснула моцным сном.
А пан Любамірскі нахапаў у торбу золата, у шапку паклаў жэмчуг і брыльянты, а потым – на каня і ходу. Ён ляціць, ляціць, даганяе таго каня, што быў за мілю прывязаны, скача ў сядло і імчыцца далей.
А між тым прачнулася пякельнае стварэнне, таму што для яе шклянкі віна было мала, каб яна заснула надоўга, – і пачала крычаць:
– А ну, драконы, а ну, змеі, а ну, гадзюкі і жабы! Ганіце і рвіце гэтага рыцара, які са скарбамі майго будучага сына Анціхрыста ўцякае!
Пачвары не адразу раскатурхаліся, але ўрэшце ўбачылі, што Любамірскі ўцякае, кінуліся даганяць. Даганяюць першага каня, ірвуць яго на дробныя лахманы, аж толькі косткі ў зубах у іх храбусцяць – з’елі.
Яны нясуцца далей, таму што баба крычыць. Бачаць – вось яшчэ адзін конь. Яны разарвалі яго, як маглі, і зжэрлі разам з сядлом. Бачаць потым трэцяга – зжэрлі, бачаць чацвёртага – зжэрлі. Але нешта прамарудзілі, так што, калі яны зжэрлі шостага, ужо пан Любамірскі выскачыў на сёмым з ценю, якую Бабіна гара ў сямі мілях ад поўдня на поўнач кідае.
І ён павярнуўся да іх і насмешліва сказаў:
– Цяпер цалуйце сабаку ў нос!
А яны лезуць, шыпяць, скаляць зубы, хрыпяць, але ім за цень нельга. Толькі адна брыдкая жаба-рапуха разагналася з такім размахам, што ўжо не ўтрымалася і скокнула пану Любамірскаму на плячо. Але ён яе зусім не спалохаўся, таму што зусім не баяўся жаб, а па-другое, калі сонца ўпала на яе, яна знерухомела.
– Так, жаба, што мне з табой рабіць? – сказаў ёй пан Любамірскі.
А яна папрасіла яго пакорліва:
– Кінь мяне ў цень, інакш я скамянею, а я за гэта скажу табе праўду, адкажу на любое пытанне, якое ты мне задасі.
Рыцар на імгненне задумаўся, а потым сказаў ёй:
– Ты з пекла?
– З пекла.
– Тады скажы, якой веры вы больш за ўсё баіцёся ў пекле?
– Я магу сказаць табе гэта на вуха, каб гэтыя гадзіны не пачулі, а то, калі ты кінеш мяне ў цень, яны мяне тут жа ўкусяць.
І стала шаптаць яму на вуха, а пан Любамірскі слухаў, слухаў, потым, узяўшы жабу за лапку, кінуў яе назад у цень і так сказаў сваёй душы:
– Тады ўжо мне не трэба у Віфлеем ехаць, каб Немаўля пра сапраўдную веру пытацца, а паеду, каб Яму ілбом да святых ножак пакланіцца.
Па дарозе ён заўважыў, што тры цары пешшу у Віфлеем ідуць, у каламажку прысесці ім дазволіў, за што яны вельмі дзякавалі і абяцалі сына, што ў яго народзіцца, прывесці да хрышчэння.
А ў Тарнаве на грошы, дадзеныя за бабіны скарбы, паўстала прыгожая царква, у якой да гэтага часу правіцца набажэнства ў славу Божую.
Казка пана Сабалы
Мы сядзелі каля вогнішча, прыслухоўваючыся да цішыні ў Татрах, якая аж у вушах звініць. Набліжалася ўжо і гадзіна спакою, як раптам пан Сабала, ён жа Ян Кшэптаўскі – гураль (горац) з Падгалля, вядомы гід-праваднік па горных Татрах, паляўнічы, апавядальнік і музыка, падняў свой маршчыністы твар, падобны адначасова і на галаву старога ястраба, і на твар вядомага англійскага паэта Мільтана. Імгненне ён глядзеў шклянымі вачыма ў агонь – а потым пачаў распавядаць:
«Вось што я вам раскажу. Аднойчы ехаў селянін са свярдлом і сякерай у Новы тарг на заробкі. Недзе за Пароніным да яго прыбілася старая. Селянін, будучы мудрым, пазнаў у ёй, пшапрашам пана, смерць і пачаў думаць, як ад яе пазбавіцца. Спыніўся і ўзяўся свідраваць дзірку ў пні прыдарожнай вярбы. Свідраваў, пакуль не прасвідраваў, а потым зазірнуў у яе.
– Што ты там убачыў? – пытаецца смерць.
– Калі хочаш празнаць, то сама зазірні.
Смерць амаль уся ўплішчылася ў дзірку, нічога не бачыць, а тым часам селянін высек сякерай кол з маладога бука.
– Я нічога не бачу, – кажа смерць.
– Залазь у дзірку ўся, тады ўбачыш.
Ледзь смерць улезла зусім, заткнуў яе селянін, пшапрашам пана, букавым калом, асадзіў кол абухом і пайшоў далей. І тут год за годам пайшоў, селянін жыве і жыве; і людзі перасталі паміраць; іх у Закапане, у Белым Дунайцы, у Рагалове, у навакольных вёсках, стала дужа многа. Селянін пастарэў, галеча адолела яго, жыць ён ужо не хацеў. І тут якраз нейкі дрывасек і патрушчыў сякерай той пень дый вызваліў смерць. І смерць – пшапрашам пана – як скокне, як возьмецца касіць – у Закапане, у Белым Дунайцы, у Касцёлісках, у Хахолуве, дашчэнту людзей памарыла, хаваць не было дзе. Прыходзіць, нарэшце, смерць да адной удавы – сямёра сірот у яе – і хоча забраць яе. А тут дзеці пачалі ўпрошваць:
– Не бярыце маці, не бярыце маці!
Смерць злітавалася над дзецьмі, але ўсё ж пайшла да Госпада Бога і кажа:
– Госпадзе Божа, як жа мне маці браць, яе дзеці так просяць, так галосяць, што мне стала жудасна.
І скажа так Гасподзь Бог:
– Я ў гэтых рэчах не разбіраюся, а вось мой сын Ісус – газда. Ідзі да Ісуса, няхай ён скажа табе, як павінна быць.
Прыходзіць смерць да Ісуса і кажа:
– Госпадзе Ісусе, як жа мне быць? – сямёра сірот у хаце, ды просяць, ды так лемантуюць, што са мной нешта здарылася. Не магу яе забраць.
А Ісус загадвае смерці:
– Нырай у мора, прынясі камень!
Скокнула смерць у мора, на самае дно, прынесла кавалак скалы, падобны на бохан хлеба, і кажа Ісус да яе:
– Кусай!
Кусае смерць, кусае – зубы ў яе баляць. Раскусіла ўрэшце рэшт камень – і глядзіць: а ў сярэдзіне чарвячок малюсенькі сядзіць. А Ісус пачаў яе лаяць:
– Ці бачыш, – кажа, – я і пра гэтага маленькага адважнага чарвячка на дне марскім ведаю і памятаю, а ты думаеш, што я пра сірот не ўспомню? Ідзі і забяры маці!»