З фальклорнага архіва

Вольга Палукошка
казкі Андрэя Пабярэжнага ў фальклорным архіве вучэбна-навуковай лабараторыі беларускага фальклору БДУ

Вам, маладым будаўнікам і творцам,
Каб меншыя цярпець няўдачы-страты,
У наш вучоны век я раю моцна,
Чытайце казкі, хлопцы і дзяўчаты!
Ніл Гілевіч. Парада маладым чытачам

Архіўныя фонды ВНЛБФ

Аснову архіўных фондаў ВНЛБФ складаюць студэнцкія матэрыялы фальклорных практык розных гадоў, самыя раннія з якіх датуюцца канцом 50-х гг. ХХ ст. На сённяшні дзень матэрыялы лабараторыі змяшчаюцца ў чатырох архівах: рэгіянальным, жанравым, аўдыя- і відэаархіве, архіве іншых народаў свету. Усе яны ў сукупнасці ўтвараюць Фонд фальклорных матэрыялаў.

Рэгіянальны архіў ВНЛБФ – найбольш аб’ёмны і багаты з усіх архіўных калекцый лабараторыі. Папяровыя запісы казак змяшчаюцца ў розных фондах і вопісах. З рэестравымі ведамасцямі матэрыялаў рэгіянальнага архіва можна пазнаёміцца на сайце вучэбна-навуковай лабараторыі беларускага фальклору.

Гальцоўскі казачнік Андрэй Пабярэжны

Аналізуючы рэестр матэрыялаў Столінскага раёна, я звярнула ўвагу на матэрыялы 1979 г. з в. Гольцы (тады яна яшчэ адносілася да Столінскага раёна, а зараз гэта Пінскі раён), дзе ў многіх студэнцкіх матэрыялах фігуруюць казкі, запісаныя ад мясцовага жыхара – Андрэя Фёдаравіча Пабярэжнага, 1901 г. н. Пра казачніка, на жаль, інфармацыі аказалася мала.

Парадаксальна, але біяграфічныя звесткі пра выканаўцу рознымі студэнтамі падаюцца розныя. Асноўныя разыходжанні назіраюцца найперш у інфармацыі пра адукацыю – адныя пісалі, што ён неадукаваны, але сустракаецца інфармацыя, што ён скончыў два класы. Прааналізаваўшы ўсе звесткі, якія змяшчаюцца ў інфармацыйных картках і дзённіках практыкантаў, мы можам падагуліць: Андрэй Фёдаравіч Пабярэжны нарадзіўся ў 1901 г., адукацыя – два класы, працаваў трынаццаць год цесляром у пінскім порце. Вось што напісалі пра яго студэнткі-практыканткі.

З дзённіка В. Л. Малашэвіч:

«Редко можно встретить такого интересного человека, как этот. Но почти в каждой деревушке находится свой дед Щукарь. Андрей Фёдорович чем-то напоминал деда Щукаря. Больше всего он знал и любил рассказывать сказки. Рассказывал он их с большим интересом, с расстановкой. Подробно описывал портреты главных действующих лиц. Интересная у него была мимика лица, когда он играл или простого парня, или купца, или царя. Голос его принимал какие-то определённые ноты для тех или иных героев своих сказок. Он делал все жесты, которые делали его герои, даже взгляд его иногда был таким, как у героя. Нам очень повезло, что мы встретились с таким человеком».

З дзённіка Н. Н. Маркоўскай:

«Самый пожилой наш исполнитель. Свои любимые сказки рассказывал с большим энтузиазмом, мимика на его лице постоянно изменялась в зависимости от того, какая это была сказка. В его голосе не было ни одной фальшивой нотки. С неодобрением относился к отрицательным персонажем своих сказок». Пры аглядзе справаздачных матэрыялаў было выяўлена, што ўсяго ад гэтага чалавека запісана 18 казак, аднак саміх казкавых адзінак больш – 37. Некаторыя тэксты з’яўляюцца варыянтам адной казкі. Пэўныя запісы, хутчэй за ўсё, рабіліся студэнтамі па памяці.

Прапануем вашай увазе тры казкі з рэпертуару казачніка Андрэя Фёдаравіча Пабярэжнага.

Сказка пра Хавронью

В старое время жылі дід і баба. Дэтэй нэ было. А як дэтэй няма, чалавек богаты. Вось збірають яны золата ў банку і прячут пад печ.

Дід молотыв вручную цэпом, потым прыходыў на обед. Баба спрашывает: «Где мы денем деньгі: детей няма?» – «Беда прыйдэ, то забярэ деньгі». Баба неразумна была: думала, шчо нейкі чалавек завецца Бядой.

На другое утро дід опять пайшоў малатіты. Пріходыть солдат. Солдат змерз, тому зайшоў у хату, пляхнуў рукамі аб полы, шчо нічога няма, і гаварыть: «Бяда».

Баба думала, шчо гэта тая самая Бяда, гаворыть: «Увесь вік збіраем грошы для тэбі!» Баба дастала деньгі і вытряхівает ему золото. «Спасібо», – адказвае рады солдат.

Калі прыходіть дід, баба поясняе:

– Діду, ўжо денег нет. Прыйшла Бяда, і я отдала.

– А якая яна бяда?

– Доўгая, у шэрой світцы.

– Ох, бабу, бабу…

Асталыся яны без денег.

Таму дід прапануе таку хітрасть:

– Вот, Хаврона, деньгі перевела, а як жытымэм? Я куплю калоду карт, ты будеш гадать. Гэта легкі хлеб. Будуть грошы.

У рабочы час кралі каней. Таму Лаврым (так звалі діда) у час сейбы заходыть да суседа, забірае коні, заводыть у ліс. Сусед Гаврыл шукае своі коні – нет.

– Чого ты бігаеш? – пытаецца дід.

– Коні ўкралы!

– Мая Хавронья ўгадвае, – прапануе дід.

Гаврыл прыходыть і жалуецца:

– Эх, Хавронья, беда ў мяне. Укралі коні, няма чым араты.

– Будэм гадаты, калі ўгадаю.

Хавронья помешала карты, сказала разнять на тры долі, махнула туда-сюда і гаварыт: «Бегі ў лес. Урочыца вялікае. Бандыты на день прывязалі тваіх коней».

Гаврыла бежыт у лес і прыводыть своі коні. Сколькі зачапіў рукой денег, столькі аддаў. Та была легка работа.

Але аднажды ў пана ўкралі грошы (чамадан золата). Пан чуў аб Хавроньі, паслаў пра яе. Прыезжае ізвошчык і гаворыть: «Збірайся к пану». Горка заплакала Хавронья, бо як не ўгадаеш, бізунамі надае. Думае: «Або прііду, або не».

Калі Хавронья Садылася ў карэту, сказала: «Ах, бяда!»

– Чаго ты ахаеш? – пытае ізвошчык.

– Жалка мне злодея.

А на злодію шапка горыть. Думаў ён, шчо бабка ўжо ўсе знае, таму і аткрыўса.

– Грошы пада мною, у сядзенні, толькі не выдай, бабачка!

Хавроні проста работа, абы знае, де деньгі.

Когда помешчык послал за Хавроньей, загадал дочке забіть варону і жарыть замест голубя. Рашыў ён Хавроніну мудрасть праверыть.

– Еслі будэ кушать, то яна не знае, де деньгі, – сабакамі затравлю.

Когда Хавроня пріехала, панава дочка выбегла і крычать: «Бабушка пріехала!» Хавроня адказвае: «Бабушка як бабушка, але ж хуже вароны».

Дочка забягае ў дом і гаворыть: «Не стаўтэ варону, бо ў пазор попадэте. Яшчэ на дворы, а ўжо говорыть».

Покушала голубя Хавроня, і пан просіт гадать.

– Ой, пане, не так гадаты. Як зоры ўзыйдуть.

Пан ждэ вечара. Зышлі зоры. Хавроня вымае карты, помешала, пан зымае на тры групы. Прагарнула зноў карты і кажа: «Грошы есть. Злодей украў і не ўспеў спрятать, у сіденні ані».

Паслалі ізвошчыка. Прыносіть він деньгі. Пан ад радасті адчыняе чаймадан, деліт деньгі напалавіну і аддае Хавроне. Хаврона згрэбла іх, села ў карэту і паехала дадому. Так і жылі з тых денег.

Запісала Ірына Пустаход у 1979 г. у в. Гольцы

Вдова з сыном

Жыла вдова з сыном. Надумала вдова навучыты сына, шчоб вон нічаво не делал і хорошо ходыл. Но денег у вдовы не было, но вдова пошла ў свет іскаць вучыцеля не платнага. Все людыны смеюцца: «Во баба дурная! Нада ж плата за навуку!»

У чародія была дочка, і рашыв ён вучыць для ей вдовы сына і за зяця яго ўзяць. І вот договарваюцца ены з вдовою, шчо праз тры гады прыйдэ вдова да яго і колі познае сына сваго, то заберэ, а колі не, то сын з чародіем остаецца.

Пошла вдова додому, а праз тры годы яна прышла на то місто, дзе аддала сына. Прыходіть к ней чародій і пытае:

− Бавушка, зачем ты сюда прышла?

– Тры годы назад я аддала табе сына на навуку, шчоб вон нічаво не делал і хорошо ходыл.

− А ты узнаеш яво?

– А чому я не познаю сваго сына?

Тогда чародій свіснуў і прылетело 12 голубов. Вдова ходыла, ходыла кругом голубов, заметку на одном вона відэла, но очаялась сказаты:

− Очэпыс, сатана, здзесь маго сына нет.

Чародій сказал:

– Не познала. Жді опьяць тры гады.

Праз тры гады вдава апяць прышла, а чародій зноў пытае:

− Бабушка, зачем прыйшла?

Шэсць лет, как я аддата тебе сына.

– Узнаеш, бабушка, сына – заберэш, не вознаеш – со мной застанецца.

Чародій свіснул – прылецело 12 пчол. Кружацца пчолы над бабушкой, водна з ніх шчыльней жмецца к бабушке. Но вона очаялась прызнаты.

– Здесь маго сына нет.

−Не ўказала. Зноў на тры гады іды домоў.

Праз тры гады бабушка зноў явілася. Чародій свіснуў, і прыбегло 12 жеребцов. Бабушка ходыла, ходыла вокол жеребцов і замеціла на одном заметку.

– Здзесь мой сын!

Чародій аддаёт бабушке кантаря, а яна прычытае: «Я аддала сыла, а взяла жеребца!» Жеребец вдруг споткнулся, упал на землю, − і подымаецца з жэребца сын.

– Ах, сынок, скажы, чому навучыв он тебя?

– Я так навучывся, шчо больш яго знаю.

Прыходят ані домой, а дом стоіт апушченны.

− Завтра, мамаша, базар. Так я зроблюса жеребцом і ты заведеш меня на базар. І просі за мене 500 рублей, но кантара не оддавай.

Утрам бабушка жеребца на базар прывяла.

Чародіева дочка посылает чародія на базар. Чародій подашов до бабушкі і даёт ей 500 рублей за жеребца. Бабка от радосці кантар зняць забула. Чародей прыехав домой, апывізаў кантар да сталба так, шчо жеребец на перэдніх ногах не стоіць. Дочка смотрэла, смотрэла праз акно і пожалела жэрэбца. Прышла, аслабіла кантара, а жарэбец взяв да й вырвавса. Чародій взяв дай в вовка преврацілся. Беглы яны до мора. Жэрэбец обрацілся в ершуна, а чародій – в шчупака. На другом берагу царэвна бяллё прала. Ершун абернулся залатым кальцом, а царэўна адзела яго на палец. Шчупак абернулся ў чалавека і гаварыт:

− Дывчынка, аддай мне кальцо.

– Очэпісь, сатана! Эта памяць мне будэ.

Тогда чародій берот царэўну за горло: «Аддай!» − і всё тут. Царевна бросіла кальцо на землю, а яно рассыпалось в маковые зёрна. Чародій оборачваецца петухом, збірает зерня. А одно зерне царэвне в туфель папала. І з гэтага зерне палучаецца арол, які раздзірае петуха. А із арла парень прекрасный являецца. Так он і жыл з царэвнай: нічаво не дзелал і ходіл хорошо.

Запісала А. М. Мароз ў 1979 годзе ў в. Гольцы

Сказка о Красном

Жил-был бедный парень. Хозяйства у него не было и пошел он искать долю свою. Шел он шел и встретился ему чародей. Спросил чародей молодца, куда он путь держит, а когда узнал, что тот доли своей ищет, то взял его к себе в слуги.

Привел его чародей в огромный дом и сказал, чтобы молодец тот готовил, убирал, дом стерёг, да только в последние комнаты не заходил. А сам уехал. И стал парень жить один в этом доме. Жил он, жил – да и надоело ему. Решил он посмотреть, что же в этих запретных комнатах делается. Открыл он первую – стоит в комнате конь, да красивый, да огромный, а к хвосту его сено привязано, а к шее – камень.

Пожалел парень коня, отвязал камень с его шеи да сено с хвоста, накормил коня, да напоил. И сказал конь человеческим голосом: «Иди во вторую комнату. Там есть котёл, в котле золото варится. Влезь в тот котёл, да смотри – руки и голову не позолоти, а то колдун узнает и убьёт тебя». Так парень и сделал. Не успел он из котла выбраться, а колдун тут как тут. Хотел убить молодца, да передумал. Поругал его крепко да и уехал.

Пошел молодец к коню, а конь говорит: «Ступай в другие комнаты, да всё, что на стенах висит, собери».

Взял он в одной комнате седло да упряжь для коня, в другой – одежду да меч для себя, в третьей – бутылку с водой да камешек небольшой, а в четвёртой – ветку терновую.

А тут чародей появился. Вскочил парень на коня да и был таков. А чародей за ним погнался. Вот конь и говорит седоку: «Брось ветку». Бросил ветку – лес вырос, только колдун его миновал.

Конь говорит: «Брось камень». Бросил камень – горы появились, только колдун и их миновал.

Тогда конь говорит: «Вылей воду из бутылки». Вылил воду – море раскинулось. Молодец-то с конём море перескочил, а чародей за морем остался.

А за морем было большое государство. Молодец переоделся в старое платье, спрятал всё в осине дуплистой, а коня пустил пастись. А сам пошёл к царю и говорит, что ищет работы. Царь взял его в садовники и только спросил: «Как зовут, парень?» Тот назвался Красным.

И была у царя дочь, и любила она вечерами в саду гулять. Идёт она однажды по саду – вдруг как посветлело всё вокруг, всё засияло. Бросилась она искать, откуда свет идёт, и видит, что стоит Красный и рубаху застёгивает. И там, где ещё не застегнуто, ярко блестит что-то.

А в ту пору царь уехал в гости. Позвала царевна Красного – и ну его расспрашивать. Рассказал всё Красный ей – и влюбилась в него царевна.

Вернулся царь, да как узнал, что дочь его с простым садовником встречается, – рассердился, разгневался и приказал их обоих в темницу засадить.

А по ту пору война вышла. Начал соседний царь с этим царём воевать. Собрал государь войско, да и в поход хотел отправиться. А Красный из подземелья кричит: «Отпусти меня, царь-государь, на войну. Я тебе помогу».

Дали Красному старую лошадь да ржавый меч, и поехал он на войну. Отстал он от войска. Приехал в долину, вынул из дупла всё свое снаряжение, свистнул коня да и помчался на врага. Налетел на него как ветер и уничтожил всех до одного. Воротился Красный скоренько домой. Пустил коня пастись, а сам переоделся в старую одежду да ходит по двору, царя дожидается.

Вот приехал царь с войны радостный и приказал изыскать того храбреца, что врагов разбил. А Красный ходит по двору да и говорит: «Это я, царь-батюшка, чего же искать». Не поверил царь. Тогда Красный свистнул коня да оделся, как был, и узнал его царь.

На радостях царь и свадьбу сыграл – дочь свою Красному в жёны отдал. А коня поставили в конюшню. Стали поить да кормить, да холить.

Прошло три месяца. Пошёл Красный коня проведать, а конь говорит: «Возьми меч свий волшебный да отруби мне голову».

Испугался Красный, а конь говорит: «Отруби мне голову и стану я человеком. Заколдовал меня колдун на три года в коня за то, что я не послушал его. И вот срок минул».

Отрубил Красный коню голову, и стал пред ним красный молодец.

Пераказала Т. А. Алабушкіна ў 1979 г.