Калі журналісты, мастацтвазнаўцы ці сябры апавядаюць пра беларускага скульптара, народнага мастака Рэспублікі Беларусь Івана Якімовіча Міско, то перш за ўсё згадваецца пра ягонае галоўнае творчае захапленне – Космас.
У ягоную творчую майстэрню па вуліцы Інтэрнацыянальнай 11”а” ў цэнтры Мінска ўваходзіш як у самы што ні на ёсць Музей касманаўтыкі. З усіх паліц на сценах на вас глядзяць абліччы касмічных падарожнікаў, у скафандрах, гермошлемах, іх мужныя асобы вызначаюцца нейкай асаблівай прыцягальнай сілай, у іх нібы адчуваецца дакрананне да таямніц Сусвету. Акрамя партрэтаў у майстэрні можна ўбачыць нямала скульптурных кампазіцый на касмічную тэму. Вось чалавек у скафандры ўпэўнена крочыць па зямным шары, вось цэлы касмічны экіпаж накіроўваецца на працу сярод зорак, а вось касманаўт лунае над Зямлёй, ён падтрымліваецца мудрагеліста выгнутай дугой арбіты. Некалькі бронзавых статуй, навеяных фантазіяй мастака, уяўляюць сабой увасабленне непазнанага, велічнага Космасу – вабяць да сабе далёкія зоркі, цягнуцца да іх першыя трасы касмічных караблёў, а вось ужо і першы аўтограф касманаўта сярод сузор'яў нібы сімвалізуе сабой пачатак касмічнай эры. А яшчэ тут ёсць эцюды, малюнкі, медалі, нават маскі-адбіткі некаторых касманаўтаў, іх аўтографы на паперы і ў пластыліне – для ўключэння ў скульптурныя кампазіцыі. На дзвярах у кабінеце занатаваныя з дапамогай рознакаляровых фламайстраў аўтографы касманаўтаў, якія наведвалі майстэрню, пазіравалі тут скульптару.
Мабыць, няма больш не тое што на прасторы былога Савецкага Саюза, але і ва ўсім свеце іншага скульптара, які б вось ужо больш за пяцьдзесят гадоў быў бы настолькі адданым у сваёй творчасці тэме асваення касмічнай прасторы. Быў у маскве “касмічны мастак” Андрэй Сакалоў, карціны якога адлюстроўвалі дасягненні савецкай касманаўтыкі. Ёсць касманаўты, якія валодаюць яшчэ і талентам жывапісцаў – Аляксей Лявонаў, Уладзімір Джанібекаў і Сяргей Крыкалёў, А Іван Міско атрымаў вядомасць як “касмічны скульптар”, які захаваў у бронзе і гіпсе мноства партрэтаў тых, хто лётаў у космас, які стварыў скульптурныя кампазіцыі, звязаныя з тэмай Космасу. І адлік яго захапленню касмічнай тэматыкай ідзе з 4 кастрычніка 1957 года, з таго памятнага дня, калі на калязямной арбіце з'явіўся першы штучны спадарожнік планеты. Колькі сэрцаў загарэлася тады цікавасцю да палётаў за межы атмасферы, колькі з'явілася жадаючых стаць касманаўтамі! Многія тады пачалі збіраць выразкі з газет, кнігі, паштоўкі і значкі, звязаныя з засваеннем Космасу. Усё гэта рабіў і малады двадцацідзевяцігадовы мастак і скульптар Іван Міско, але яго як творчага чалавека такая пасіўная роля не задавальняла, хацелася большага – самому далучыцца да гэтакай рамантычнай, новай у мастацтве тэме. І ён у той дзень, калі было абвешчана аб запуску, у творчым парыве намаляваў зямляніна, які адпраўляе ў заатмасферны палёт шарык першага спадарожніка. Гэты малюнак быў надрукаваны ў рэспубліканскай газеце «Калгасная праўда» 18 кастрычніка 1957 года. То быў першы водгук у яго творчасці на пачатак касмічнай эры. Калі прыгледзецца да малюнка, то нельга не звярнуць увагі на тое, як на ім намалявана Зямля: у духу уяўленняў таго часу, у выглядзе глобуса, з мерыдыянамі і паралелямі. Гэта некалькі пазней касманаўты прывязуць здымкі, з арбіты, раскажуць, што паверхня планеты, яе кантыненты і акіяны ніколі не бываюць адкрытыя погляду цалкам – над імі плывуць аблокі, закручваюцца спіраллю тайфуны, зіхацяць маланкі, і толькі дзе-нідзе можна бачыць вялікія ўчасткі сушы. Але на борце першага спадарожніка яшчэ не было фотаапарата, ён толькі радасна апавяшчаў аб сваім палёце кароткімі радыёсігналамі “біп-біп”.
Час ішоў, услед за першым спадарожнікам паляцеў другі, трэці, а потым і першы зямлянін, Юрый Аляксеевіч Гагарын, убачыў Зямлю з борта касмічнага карабля, за ім паляцелі ў космас іншыя. У тыя гады касманаўты здаваліся людзьмі асаблівымі, а іх сфера дзейнасці – падобнай да фантастыкі. Да Івана Міско даходзілі чуткі аб цудоўным Зорным гарадку, дзе яны жывуць і рыхтуюцца да палётаў. Вось бы хоць разок пабываць там! Але гэта тады здавалася недасяжнай марай, чымсьці далёкім і фантастычным, як ХХI стагоддзе, думкі аб якім матэрыялізаваліся пад увішнымі рукамі Івана Міско ў скульптурны вобраз рамантычнай дзяўчыны з таямнічай усмешкай, у незвычайным галаўным уборы, які нагадваў не то скафандр, не то антэны першага спадарожніка . Кампазіцыя “ХХI стагоддзе», выкананая яшчэ ў пачатку 60-гадоў стагоддзя дваццатого, гэта і ёсць у яго творчасці первое адлюстраванне касмічнай тэмы ўжо непасрэдна ў скульптуры.
Трагічная гібель Юрыя Гагарына 27 сакавіка 1968 г. болем адгукнулася ў сэрцах людзей ва ўсім свеце. У дзень яго пахавання, калі па радыё ў майстэрні гучала жалобная музыка, Іван Якімовіч працаваў над скульптурным партрэтам першага касманаўта. За дзень, не адыходзячы ад станка, ён пачаў і завяршыў гэтую працу, якую потым спасціг незвычайны лёс. Праз некалькі дзён отформованы ў гіпсе партрэт быў вынесены на двор для прасушкі. Побач стаяў драўляны хлеў, і як раз у гэты дзень ён загарэўся. Скульптар выкапаў на пажарышчы сярод абвугленых недагаркаў счарнелы ад сажы, пашкоджаны агнём партрэт Юрыя Гагарына. У гэтым Іван Міско угледзеў нешта трагічна-сімвалічнае, а таму прынёс партрэт у майстэрню, ачысьціў, паднавіў і паставіў на паліцу.
Там гэты партрэт і ўбачыла Анна Цімафееўна Гагарына, калі прыехала ў Мінск. Ён ёй вельмі спадабаўся, і яна сказала, што вельмі хацела б бачыць гэтую скульптуру ў музеі Юрыя Гагарына ў яго родным горадзе. Доўга не ўдавалася Івану Якімовіч споўніць пажаданне маці Юрыя, але вось 9 сакавіка 2004 года, у дзень, калі адзначалася 70-годдзе з дня нараджэння першага касманаўта, гэты партрэт, адліты ў бронзе, быў перададзены музею горада Гагарына як дар беларускага народа. У гэты ж дзень там адкрылася і персанальная выстава работ І. Я. Міско на касмічную тэму, першымі наведвальнікамі якой былі шматлікія госці, што з'ехаліся з усяго свету, каб адзначыць гэтую дату.
Скульптурны бюст Юрыя Гагарына паклаў пачатак цэлай галерэі партрэтаў герояў космасу. Працяг яе таксама было незвычайным. У 1967 годзе Іван Міско атрымаў ганаровы заказ на выраб бюста першага касманаўта-беларуса, двойчы Героя Савецкага Саюза Пятра Ільіча Клімука, які ў азнаменаванне ўкладу у асваенне космасу было вырашана паставіць у яго на радзіме – у Брэсце. Пазіраваць Пётр Клімук некалькі разоў прыязджаў у Мінск, але паездкі гэтыя не маглі быць частымі з-за вялікай занятасці касманаўта, ён рыхтаваўся да трэцяга палёту на калязямную арбіту. Вось тады і атрымаў Іван Міско запрашэнне прыехаць у Зорны гарадок, які здаваўся такім фантастычна недасяжным. Там прадоўжылася праца над бюстам Пятра Клімука, які неўзабаве быў устаноўлены на пастамент і адкрыты ва ўрачыстай абстаноўцы. А тым часам у касмічнай прасторы пабываў другі касманаўт-беларус – Уладзімір Васільевіч Кавалёнак. І яго скульптурны бюст, які быў усталяваны ў раённым цэнтры Мінскай вобласці, пасёлку Крупкі, таксама выкананы Іванам Міско.
У Зорным гарадку Іван Якімовіч пазнаёміўся і з іншымі касманаўтамі, назіраў за іх трэніроўкамі, сустракаў пасля палётаў, бываў у гасцях. Як раз у тыя гады пачыналася падрыхтоўка да палётаў інтэрнацыянальных экіпажаў па праграме “Інтэркосмас”. І тады Іван Міско задумаў стварыць своеасаблівы цыкл партрэтаў касманаўтаў СССР і замежных краін, якія прымуць удзел у палётах. З гэтай пары Зорны гарадок стаў для яго другім домам, майстэрняй, крыніцай натхнення. Менавіта там нараджаліся спачатку эскізы ў пластыліне, а потым скульптурныя партрэты Міраслава Гермашэўскага, Арнальда Тамайа Мендеса, Зігмунда Ена, Ракеша Шармы, Жугдердзімійна Гуррагчы, Фам Туана, Махамеда Ахмета Фарыса, Жан Лу Крецьена, Думітру Прунарыу Клод Андрэ Деэ, Хелен Шарман – першых касманаўтаў Польшчы, Кубы, ГДР, Індыі, Манголіі, В'етнама, Сірыі, Францыі, Румыніі і іншых краін. Кожны з іх для сваёй краіны быў як Юры Гагарын.
Год за годам скульптар наведваў Зорны гарадок, рабіў эцюды, а пазней, у Мінску, у майстэрні пад яго рукамі яны ператвараліся ў скульптурныя партрэты, і з часам склалі цэлую галерэю. Аднак яна яшчэ не была скончаная, калі распаўся Савецкі Саюз, і паездкі ў Зорны гарадок спыніліся, сувязь з сябрамі-касманаўтамі стала падтрымлівацца выключна па тэлефоне. А ў Зорным засталіся інструменты скульптара, застаўся станок для эцюдаў, спецыяльна выраблены па ініцыятыве аднаго з кіраўнікоў Цэнтра падрыхтоўкі касманаўтаў генерал-маёра Івана Мікалаевіча Почкаева. Засталася душа ...
Але касмічная тэма ў творчасці Івана Міско не вычарпалася. Ствараліся новыя партрэты па зробленых у Зорным гарадку эцюдах, дзякуючы ім тэма «Інтэркосмас» не засталася незавершанай. Да таго ж у розныя гады ў Мінск прыязджалі касманаўты: Уладзімір Ремек з Прагі, Тамайо Мендес з Гаваны, Міраслаў Гермашевский з Варшавы, Герман Цітоў, Пётр Клімук, Уладзімір Кавалёнак, Георгій Берагавы, Аляксей Лявонаў, Віктар Савіных, Анатоль Арцэбарскі – з Масквы і Зорнага гарадка. І кожны раз Іван Якімовіч усаджваў іх зручней і рабіў новыя эскізы з натуры. . Кожнага прасіў пакінуць аўтографы на дзвярах і на люстэрку. Цяпер па гэтых аўтографах можна ўстанавіць не толькі тое, хто калі быў тут у гасцях, але і пачатак працы над новым скульптурным партрэтам, бо кожнага Міско абавязкова прасіў папазіраваць.
У космас паляцеў першы кітаец, кітайскі Гагарын – Ян Лівэй. У КНР парашылі сваіх пакарыцеляў космасу называць тайкунаўтамі (тайку – па-кітайску – Космас). Іван Якімавіч убачыў яго па тэлевізары і сказаў: “Я буду яго ляпіць”. Але як жа быць? Ян Лівэй не быў сярод тых, хто пазіраваў скульптару ў Зорным гарадку, ён вучыўся там, але пазней. Іван Якімавіч знайшоў выйсце: звярнуўся ў кітайскае пасольства, і праз некаторы час адтуль перадалі фота- і відэаматэрыялы пра першы палёт тайкунаўта. Так вось галерэя Гагарыных розных краін атрымала працяг. Прывялося яму пабачыць многіх касманаўтаў і астранаўтаў (так называюць тых, хто лётаў на касмічных караблях ЗША) калі ён быў ганаровым госцем Маскоўскага і Варшаўскага Міжнародных астранаўтычных кангрэсаў. Падчас апошняга з іх Іван Якімовіч падарыў Кракаўскаму музею адмыслова вырабленую ў гонар кангрэса скульптурную кампазіцыю «Космас». У Варшаве адбылася незабыўная сустрэча з польскім пісьменнікам-фантастам Станіславам Лемам, чый вобраз таксама захацелася перадаць у скульптурным малюнку. Міско ўзбагаціўся ў гэтых паездках не толькі новымі назіраннямі, але і новымі задумкамі. Захацелася вылепіць некаторых з касмічных першапраходцаў, тых, з якімі пазнаёміўся.
Неўзабаве ў яго майстэрні з'явіліся працы, прысвечаная першаму журналісту ў космасе – японцу Тоёсіра Акіяма, першаму чалавеку, які выйшаў у адкрыты космас, Аляксею Лявонаву. У бліжэйшых планах – партрэты першага астранаўта ЗША Джона Глена, першай жанчыны-касманаўта Валянціны Церашковай, першага чалавека, які ступіў на Месяц Ніла Армстранга, астранаўта з ліку нешматлікіх першых людзей, якія лёталі да Месяца, Томаса Стафарда, аднаго з самых вопытных касманаўтаў планеты, касмічнага доўгажыхара Сяргея Крыкалёва. Ужо не першы раз звяртаецца Іван Міско і да вобраза маці першага касманаўта – Ганны Цімафееўны Гагарынай. Яна больш за дваццаць разоў бывала ў майстэрні Івана Якімовіча, кожны раз, калі прыязджала ў Мінск наведаць ўнучку, то пазіравала для скульптурнага партрэта.
Ёсць у Міско таксама скульптурная кампазіцыя “Маці герояў", дзе Ганна Цімафееўна сядзіць на лавачцы і гутарыць з Марфай Паўлаўнай Клімук, Вольгай Іванаўнай Кавалёнак і Анастасіяй Фамінічнай Купрыянавай – маці, якая адправіла на вайну пяць сыноў, і ўсіх іх вайна забрала (Тут дарэчы нагадаць, што Міско з'яўляецца адным з суаўтараў мемарыяла маці-патрыёткі Купрыянавай на яе радзіме – у пасёлку Жодзіна Мінскай вобласці). Чатыры маці герояў – чатыры лёсы ... Да стагоддзя з дня нараджэння Ганны Цімафееўны Гагарына Іван Міско завяршыў працу над новым партрэтам маці першага касманаўта і скульптурнай кампазіцыяй, таксама прысвечанай ёй. У гэтых выявах яму хацелася ўвасобіць у пэўным вобразе абагульненыя рысы аблічча Маці, Жанчыны, за якім ўстае ўяўленне пра Эпоху, Час, Лёс.
Нельга не ўспомніць, што шэраг работ Івана Якімовіча Міско, звязаных з касманаўтыкай, усталяваны ў розных месцах планеты – гэта кампазіцыя «Разам на зямлі і ў космасе», прысвечаная сумеснаму палёту В. Быкоўскага і З. Ена, яе можна ўбачыць у нямецкім горадзе Патсдаме, кампазіцыя ў азнаменаванне палёту П. Клімука і М. Гермашэўскага – у Віцебску, барэльефы ў гонар С. Каралева і Ю. Гагарына – у Зорным гарадку. Ён жа рабіў пантэон сям'і Гагарыных ў іх родным горадзе, а таксама надмагілле касманаўта Г. Берагавога на Новадзявочых могілках. Удзельнічаючы ў Міжнародным пленэры па скульптуры ў Ліване ў 2000 годзе, Міско высек з мармуру скульптурную кампазіцыю "Космас", якая цяпер упрыгожвае адзін з паркаў у горадзе Алія. Аб гэтай паездцы ў Івана Якімовіча сярод масы ўражанняў застаўся і адзін вясёлы ўспамін. Ён заўважыў, што яго незразумела чаму вылучаюць з групы скульптараў-удзельнікаў пленэра: больш за ўсіх фатаграфуюць, то і просяць аўтограф. Аказалася, што мясцовыя журналісты паспелі пазнаёміцца з прывезеным Міско альбомам, дзе ўбачылі яго на фотаздымках побач з касманаўтамі, і яны паведамілі ў сваіх газетах, што ў ліку скульптараў у Ліван прыбыў касманаўт, двойчы Герой Савецкага Саюза, удзельнік некалькіх касмічных палётаў. Так слава «касмічнага скульптара» нечакана паслужыла для журналістаў падставай і яго самога залічыць у шэрагі заваёўнікаў космасу. Дарэчы, Іван Якімовіч падчас першых паездак у Зорны падумваў аб тым, каб, карыстаючыся выпадкам, папрасіцца у касманаўты, але пасля таго, як яго ў Цэнтры падрыхтоўкі пакруцілі на цэнтрыфузе, ад гэтай думкі адмовіўся ...
Касмічная тэма адлюстроўваецца не толькі ў скульптурных партрэтах і кампазіцыях, якіх у Івана Міско ўжо столькі, што не злічыць. Сярод іх "Саюз-Апалон", "Рэпартаж з космасу", "У будучыню", "На працу ў космас". "Да зорак". Ён зрабіў таксама нямала памятных медалёў у гонар юбілеяў касмічных палётаў, а таксама прысвечаных касманаўтам і астранаўтам рознага роду памятных знакаў, плакетак, усяго таго, што скульптары называюць дробнай пластыкай. Гэта таксама своеасаблівая гісторыя касманаўтыкі, адлюстраванне яе здзяйсненняў. Працы Міско па касмічнай тэматыцы экспанаваліся на шматлікіх выставах, у тым ліку і замежных, яны ёсць у многіх музеях свету. У красавіку 2007 году Іван Якімовіч прадстаўляў беларускаму гледачу шэраг сваіх новых работ на касмічную тэму на персанальнай выставе ў Мастацкім музеі Рэспублікі Беларусь.
У канцы красавіка 2010 году Іван Міско зноў, праз дванаццаць гадоў прыехаў у Зорны гарадок. Убачыў, што многае ў ім змянілася. Да палётаў рыхтуецца ўжо новае пакаленне касманаўтаў, а ветэраны перадаюць ім свой вопыт. Іван Якімовіч загарэўся жаданнем ляпіць тых, хто лётае ў космас цяпер. Удалося адшукаць станок для эцюдаў. З сабой скульптар прывёз пластылін, і без прамаруджання пачаў рабіць эцюды. Захацелася зрабіць некалькі скульптурных партрэтаў касманаўнаў новай генерацыі. А колькі цікавага ёсць у гісторыі каманаўтыкі! Іван Якімавіч даведаўся пра аднаго з першых тэарэтыкаў ракетнага палёту,беларуса Казіміра Семяновіча, паспрабаваў уявіць сабе аблічча гэтага чалавека і вылепіў ягоны скульптурны партрэт. А на чарзе – канструктар касмічных караблёў,які нараадзіўся ў Слуцку, Сямён Козберг, першы начальнік касмадрома Байканур, таксама са Слуцка родам, Канстанцін Герчык. Некалькі работ на касмічную тэму ён хоча падарыць музею Зорнага гарадка.
Самазабыўна і натхнёнае служэнне Івана Міско касмічнай тэме неаднаразова адзначалася памятнымі медалямі, дыпломамі і ганаровымі граматамі. Ён з'яўляецца заслужаным дзеячам мастацтваў Рэспублікі Беларусь, лаўрэатам Дзяржаўнай прэміі СССР. Нядаўна яму было прысвоена высокае званне народнага мастака Рэспублікі Беларусь.
У творчых задумках Івана Міско ёсць яшчэ нямала касмічных сюжэтаў. Хочацца яму ажыццявіць сваю даўнюю мару: паказаць свае працы на выставе ў Зорным гарадку.
А яшчэ яму хацелася б ператварыць сваю майстэрню ў Музей касманаўтыкі. Бо ў ёй столькі звязана з засваеннем космасу! Яна захоўвае памяць пра касманаўтаў, якія пабылі тут.
У чым жа ўсё-ткі прычына такога неаслабнага цягі да касмічнай тэме ў творчасці Івана Міско? Ён адказвае на гэта так:
– Палёты ў космас, гэта самае светлае, што застанецца ў чалавецтва як успамін пра ХХ стагоддзе. Толькі яны могуць зацямніць памяць пра шматлікія жудасныя войны, пра страшныя злачынствы. Гэта яшчэ і рамантыка адкрыцця непазнанага, ажыццяўленне даўняй мары людзей аб палётах у неба. У мяне выклікаюць пастаянны цікавасць касманаўты, як людзі, якія перайшлі парог нязведанага, якія ўбачылі і спазналі тое, што дадзена не кожнаму, зазірнулі у будучыню. У іх абліччы я бачу дзіўна гарманічнае спалучэнне фізічнай дасканаласці і глыбокага розуму, адухоўленасць і мэтанакіраванасць. У кожным з іх я знаходжу высакародныя рысы лепшых людзей нашага часу.
Але касмічная тэма – не адзіная ў творчасці Івана Міско. Ён стварыў нямала партрэтаў прадстаўнікоў самых розных прафесій – канструктара, Героя Беларусі Міхаіла Высоцкага, калегі-скульптара Мікалая Волкава, артыста Мікалая Аўсяннікава, дырыжора Віктара Роўды – усіх немагчыма пералічыць. Ёсць сярод іх і прадстаўнікі пісьменніцкага цэху – Янка Купала, Якуб Колас, Мікола Аўрамчык, Алег Лойка, Анатоль Іверс, Ніл Гілевіч, Генадзь Бураўкін, Францыск Скарына, Янка Маўр. Усім вядомы помнік Максіму Горкаму, устаноўлены ў Мінску ў парку. Гэта таксама работа Івана Міско, зробленая сумесна з другім скульптарам – Мікалаем Рыжанковым. Тройчы звяртаўся Іван Міско да скульптурных выяў народнага пісьменніка Беларусі Івана Шамякіна. Спачатку ён зрабіў мемарыяльную дошку, якая ў 2005годзе была адкрыта на доме, дзе ён жыў. Потым вылепіў барэльеф у яго гонар. А ў 2009 годзе скульптурны бюст пісьменніка ўвянчаў яго надмагілле. У 2010 годзе Іван Міско ўдзельнічаў у конкурсе праектаў помніка Уладзіміру Караткевічу, стварыў тры эскізы-варыянты, але першую прэмію не атрымаў. Воблік Караткевіча ў наступным годзе увасоблены на мемарыяльнай дошцы, якая была адкрыта ў Ракаве на доме сям’і Рагойшаў, дзе ён часта бываў.
Больш за год доўжылася праца Івана Міско над помнікам рускаму пісьменніку Аксакаву, ў 2010-м годзе ён быў устаноўлены на яго радзіме, каля родавай сядзібы ў Надзеждзіна (Башкартастан).
Сярод творчых задум, якія Іван Якімавіч хоча ўвасобіць у скульптурных выявах, ёсць і літаратурныя. Прыдзе час, і мы пра іх уведаем.
Міхаіл Кенькa,
член Саюза журналістаў Беларусі,
дацэнт кафедры тэорыі літаратуры Беларускага дзяржаўнага універсітэта.