Пульс малой радзімы: мова, людзі, лёсы
Любовь к родному краю, знание его истории –
основа, на которой только и может осуществиться
рост духовной культуры всего общества.
Д. С. Лихачев

Успаміны Веры Герасімаўны Філосаф (1911 г. н.),

запісаныя на дыялекце в. Старышова Камянецкага раёна Брэсцкай вобласці
яе ўнучкай Верай Мікалаеўнай Філосаф,
выкладчыцай ДУА «Рэчыцкі дзіцячы сад - сярэдняя школа»

Мні було мусыт годув зо тры, як царскі прыказ прыйшов, коб мы ійхалі в Росею. Сказалі, шчо тутэка немец наступае, вуйна страшна будэ і нас могут пузабываты всіх. Тое було літом, як раз в жныво, муй батько і маты всё жыто жжалі і ду клюні пухавалі, бо вызті ныяк ны выпадало. А маты муя, Галена, шчэ кулько звалькув пулутна у сундук схавала, а тож праця якая вылізна була, кулько нучэй ны дуспала маты, всё прала і ткала – а трэба дубро пукінуты. Сундук той в гуроды закупалі, думалі, як вэрнымося, то забэрэмо. Батько муй, Гарасым, запруг пару конэй, у нас добрэ, двое коны було, і пуійхалі мы всі радком. Тако гляныш – там мыкулаювці ійдут, там былювці, а тутэка і мы, старышувці. На нашуму вузовы ійхалі я, брат муй Коля, старішы трохі уд мынэ, батько муй Гарасым, маты Галена і матырна маты, муя баба, Ганна. Тяжко було: баба зусім хвора була, худыты ны мугла, скручана так і ліжала. Булі люды вэльмэ бідны, куторы коны ны мілі, то іх свуякі пудвозылі чы так хто добрый трапыцце. Ійхалі хутко, дэ звэрнымо з дурогі, коб дэ шчо зварыты, як офіцэрня вжэ скачэ, крычыт: «Быстрее освобождайте путь, здесь войска ідті должны». Так мы і ны дуварымо, знов на вуз і далій ійдымо. Як ду Чэрыкува дуійхалі, там баба муя і умырла. Маты казала, шчо хаваты пукойну будэ з батюшкую, як чулувіка, а то так було, шчо хто вмырав, то просто кулу дурогі закопувалі, навыть крыжа муглі ны пуставыты. А мую бабу хурушэ пухавалі, на могліцях, з батюшкую. Як ду Смуленску дуійхалі, так коны нашы забралі, офіцэрня якіісь грошы дала, але я ны знаю, малая була, грошы батько трымав.

Так і прыійхалі ду Росеі. Прыійхалі в Орловску губернію, сыло Фёдурувка, кулу Ельца ныдалеко. Вжэ Руздво находыло, бычытэ, як довго ійхалі – з жныва ду Руздва. Пусырэдь сыла высадылі нас з фурманок (уд поезда мы на фурманках ійхалі) – а там старуста в сылі вжэ бігае, кажэ людём, коб бежынцув бралі. А нас довго ныхто браты ны хутів, бо двое малых дытэй – буяліся. Тулько шкудувалі, казалі: «Беженка несчастная, двое ребятішек, а девчонка-то совсем маленькая». То пру мынэ так казалі, я в матыра з кужуха выглядала, росейскі мурузы то ны нашы, мэрзлі там мы добрынько. После взяв нас удён чулувік, у юго дві нывісткі було: удна добра, уд мэньшуго сына, друга – злая, сварылася на нас. Пу правды казаты, рускі люды добры, ліпшы навыть уд нашых. Пумагалі, шкудувалі – хто крупы прынысэ, хто – хліба, пыруга кавалок. Бугудякуваты, ныхто ны вмэр з нашых гулодную смэртю. Русійскі – бугумульны люды, свята справлялі, як і нашы: Паску, Руздво, святых всякіх зналі. Нас вуны хухламы звалі, а мы ійх – кацапы. Муй брат з ластувыннём (веснушками) був, то юго тыі хлопці беженцом канапатым звалі. Бувалучка, шчо вун ду ійх і бытыся ліз, часто з сынякамы прыходыв.Маты юго ганыла: «Ны лізь ду кацапув, вуны тут гуспударі, пругонят нас». Пэршу зыму маты муя з другімы бабамы пубыратыся худыла. Юй бульш давалі – вуна вміла добрэ пу-русійску гувурыты, іі бульш і любылі. А мыкулаювські бабы тулько пу-нашуму, іх «хохлушкамі» і звалі. Вуны в кужухах і андараках булі удягнуты, а муя маты в пальтовы.

У гэтых Мэлакіных і быда зрубылася. Наша маты справна людына була, гувурліва, часто ду нывысток Мэлакіных заходыла, там шчэ бабы збыраліся, але русійскі, ны бежынкі. А тутыка в старого Мылакіна сундучок з грушыма прупав. Быда на нашу матэра упала: бежэнка, чужая, значыт мугла вкрасты. А закон був такій- як чыя жунка вкрадэ шчо, то обчэство рышае, коб ны ійі, а чулувіка, мужыка ійі русстрылялі. Выходыло, шчо нашуго батька пувыдны булі русстрыляты. Засмутів вун: як жэ жунку ныграмутну пукінуты на чужуй зымлі, то шчэ й з двума дытьмыма. Але ж дуказаты правду ныяк ны выходыт. Ажно жыв у кунці гуліці удён хлопыць, сам, сірута Іван. І вун пудказав нашуму батькувы , коб наша вся рудына і Мылакіны мулітву пучыталі і коб после туго з города чулувіка з рузумную субакую выклікалі. Муй батько так і зрубыв: уднуго вычура всі муліліся, а после чулувік з субакую прыійхав – чы-то пуліцыянт, чы жандарм якій. Всі мы сілі вкруг- і мы, і Мылакіны. А субака вувчак і чулувік з пугонамы зулутымы ходят. Чулувік субацці прыгуворвуе: «Смотрі, не ошібісь, судьба человека решается». Удён раз субака пруйшов, другій, а на трэтій як кіныцце на внуку дідуву: лапська вылізны наставыв юй на плечы і загавчав. Пунялі всі, шчо то тая дівчына грошы вкрала. А после вуна і прызналася, шчо вжэ пурусна уд уднуго хлопця, вун і пудгувурыв ійі вкрасты – нарычка (навет) на бежынцув впадэ. Але пан Буг і добры люды ны далі, коб мы ны за шчо сіротамы сталі. А тая дівчына после вмэрла уд страшныі хвуробы – жывая гныты стала.

Мы з Колюю в школу худылі там. Вун штыры рокі, а я – два. Але я вэльмэ добрэ учылася, всё, шчо вун учыв, я запомніла. Так выйшло, шчо і в мэнэ штыры класы е. После царя скінулі, якійіся генералы сталі худыты: Денікін, Колчак. После Советы прыйшлі , совхоз зрубылі. Батько, маты і Коля на руботу туды худылі, ім за тое хліб давалі. А мні кажный уд свуго кавалка давав. Мні стыдно було, і я на руботу пушла ду садовніка Тіт Семёныча. Там у мэнэ і подружка найшлася – Надька. Мы яблука і грушы зрывалі, хвостікамы дугуры клалі в ящыкі. Літом пумыдоы убрывалі. Так я на хліб сама стала зарубляты. После сказалі, коб мы дудому ійхалі. Батько хутів в Росеі устатыся, а маты дудому рвалася. Тіт Семеныч хутів, коб Коля там остався, на машыніста учывся. Але после рышылі ны рузбыватыся, всі пуйіхалі. Прыйіхалі – а тут хата наша згуріла, жыты ныма дэ. А шчэ пулякі прават – я вэльмэ учытыся хутіла, але пу-польску «пшэкаты» ны пушла. Жылі мы в клюні, грошы на хату збыралі. Чэрэз мнуго літ пубудувалі якуюсь халупу, а ны хату. А тут пожар унучі, можэ хто і пудпал зрубыв. Мы з Колюю выскучылі, батько іконы выносыв, удну, Святого Мыкулая, шчо в Росеі нас выратувала. А маты кутыня (котенка) з-пуд пічкі вытягала – ныможна, коб жывое створэнне гінуло. А тым часом хата і всё в юй і згуріло. Сталі мы на гуліці: я, Коля, батько іконы трымае і маты радая. шчо кутыня вынысла. А всё далій ны так важно.

Рычыцкі байкі – правда
А то лось!

Було тое, як я пэршый год на Рэчыцю ду школы пуійхала рубыты. Выйшла я удён раз зу школы і іду ду установкі, коб дудому, ду Камынця ійхаты. Ажно в курчах шчось вылыке стогнэ, крычыт і вурочаійцце. Я думала, шчо Рычыця – край лісный, хто юго знае, шчо там такое. Пудыйшла тыхіько бліжый і дывлюся. А тутэка ійдэ з садіка нянька, я кажу, шчо в курчах хтось стогнэ. Можэ, чулувікувы якому кепьско, хворый. А тут шчэ і ровэр кулу дурогі ліжіт. Я і кажу ля тэі нянькі:

– Там, может, человеку плохо, скорую вызвать надо…

Нянька так дывно на мынэ пудывылася і кажэ:

– Не пережівайте, Вера Ніколаевна, это Лось пьяный там валяется, проспітся і поедет.

Вэльмэ я здывувалася: дывное сыло – пьяныі лосі в курчах пусырэд сыла, дай шчэ з ровыром.

Я кажу:

– Не лось там, человек, надо ему помочь.

А нянька знов за свуе:

– Так ведь говорю Вам, Лось там, за нім жена еще моет прійті.

Так я пуняла, шчо Лось – то ны звір, а фамілія чулувіка з сусіднюго сыла. Напывся дядько і в курчах ліжыт – ото такій лось.

Доктор

Прыійхала я в Рычыцьку школу з Камэнця. Сінтябр начався, лінейка в школе. Діректорша наша, Адольфувна, рышыла пырыд школую мыны прыдставыты, коб діты зналі, хто я і шчо рубыты в школе буду. А я туды тулько Академію Наук у Мінскувы кончыла, дысертацыю пысала. І Адольфувна на лінейцы кажэ, шчо ду вас нова учітельныця прыійхала, по-руску будэ вас учыты, вуна (як бы то я) рузумна вэльмэ, руботу пышэ, хутко доктром наук будэ (пу правді, я кандідацку пысала, але діректурша пупутала). Ну то ныць строашнуго.

Ажно прыхожу я на урок, удразочку мні дысятый класс трапывся. Сыдят там хлопці, а удён, Вітёк, за руку трымаіцце.

Як пубачыв мынэ, аж засміявся.

– Полечіте меня, Вера Ніколаевна!

А я юму прысвядую (Доказываю правду), шчо я ны доктор, лічыты ны вмію.

Вітёк засмутів. Вун жэ думав, шчо я тая дукторка, шчо людэй лічыт. Ны знав вун, сільскій хлопыць, шчо доктром шчэ якіх людэй называют.

Пугуворкі і частушкі з сундука старышувук
(уроженок деревни Старешово)

Памяті дорогіх мне
бабушкі, Філософ Веры Герасімовны, і
мамы, Філософ Антоніны Ільінічны

Удна як вурона на галондзы (Об одиноком человеке).
Ны лізь туды, жабо, дэ коны куют – куротку лапу маійш, і тую удутнут (оторвут).
Трэба, як свынні набэдрыкі (что-либо кому-то явно не подходит).
Справна баба – пуймэ (поймает) зайця.
Удён в удён (одинаковые, обычно с положительной характеристикой).
Як маём змаювало (кто-то или что-то исчезло).
Уліз в субаччу шкуру (стал предателем).
Субакам сіно косыт (мужчина ушел из семьи).
Ны тое соныйко, шчо в укні, за укном шчэ бульш (совет парню не смотреть только на одну девушку).

Молодежная шутка тех лет

Парні девушкам:
– Пёсу дому, монкі (мукі) тшэба.
Девушкі:
– У нас субакі ныма і мукі ны трэба.

Частушка

Танцювала рыба з раком,
А пытрушка з пастырнаком,
А цыбуля з бураком,
А дівчына з дураком.

Перевод на диалект д. Дымники Каменецкого района отрывка из повести А. И. Куприна «Олеся»
выполнен учащейся 6 класса ГУО «Речицкий детский сад – средняя школа» Яцук Светланой Сергеевной (руководитель – преподаватель русского языка и литературы Философ Вера Николаевна)

Мій слуга, кухар і дружа на полёванне, егер Ярмола вшел в покой, сгінувшісь под берэменём дров, скінул іх ён со звуком на подлогу і подыхаў на замерзлыі пальці.

– У, які вятрыска, паныч, на дворэ, – сказаў він, сіў на корточкі пэрэд заслонкой. – Трэба хорошэ грубку протопыты. Дайтэ запалкі, паныч.

– Значыт заўтра на труса не пайдём, а? Як ты думаіш, Ярмола?

– Не… не можна… Чуітэ, якая завіруха. Трус зараз ляжыць і не мур-мур... Заўтра не ўбачыце следа.

Судьба закінула мынэ на цілых шість місяців ў глухую вёску Валынскай губерніі, на акраіну Палэсья, і паляванне тут было адным мойім занятком і вудовольствіем. Прызнаюся, в той час, как мні прідлагалі іхаты в вёску, я ны думав, шчо будэ скучно. Я пойіхав дажы с радостью. «Полесье, глуш, лоно прыроды, простыі порядкі пэршобытныі натуры, – думав я, сэдячы в вагоне, – совсем нызнакомый мні народ, з страннымі обычаямі, особенно з мовою…і ужэ, наверно, якое множество поэтіческіх легенд і пріданій». А я в тое время (рассказываты, так всё рассказываты) ужэ успіў тыснуты в однуй малэнькой газетцы рассказ з двума убыйствамі і одным самоубыйством і знаў тэрэтычэскі, шо для пісатэлей полезно наблюдаты порядкі.

Но іль перебродскіе крістьяны якой-то особенностью, упірной несообшчітельностью, іль я не ўміў взятыся за діло, – отношэнья моі з німі огранічіваліся тілько тым, шо, ўбачыўшы мэнэ, вуны шчэ здалі снымалі шапкі, а поравнявшісь са мной, угрюмо казалі: «Гай буг», шо обозначало: «Помогай біг». Калі ж я хотів з німі поговорыты, то вуны глядылі на мэнэ с удэвленнем, ны хотылі понімать самыі простые вопросы і всё порываліся цэловаты мні рукі – старый обычай, оставшіся от полякув.

Помощь в переводе оказала Анастасия Николаевна Яцук (1933 г. р.), коренная жительница д. Дымники.